W wydanej przez Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi publikacji Chłopi polscy na przestrzeni wieków, pod redakcją prof. Jolanty Załęczny i prof. Mateusza Wyżgi, autorzy podjęli się opracowania wielu istotnych kwestii związanych z historią i tożsamością polskiej wsi. W artykule Oblicze społeczne wsi polskiej w latach 1945–1956 na przykładzie północnego Mazowsza Wojciech Łukaszewski poruszył temat dotyczący sytuacji na wsi polskiej w pierwszej powojennej dekadzie.
Straty, które poniosła wieś w czasie II wojny światowej, miały wpływ na złą kondycję polskiego społeczeństwa. Północne Mazowsze było obszarem szczególnie dotkniętym skutkami wojny. Zniszczenia wpłynęły na niski standard życia ludzi. Negatywne skutki działań wojennych pochłonęły znaczny obszar północnego Mazowsza. Działania te prowadzono w ramach ofensywy zimowej w styczniu 1945 r. Skala zniszczeń była olbrzymia. Na północnym Mazowszu w powiecie makowskim zanotowano 71,6% zniszczonych zagród. Wizytacje Komitetu Pomocy Powiatom Zniszczonym tuż po wojnie odnotowywały także szerzące się epidemie i problem niedożywienia wśród ludności. Mazowieccy chłopi znaleźli się w trudnej sytuacji, a większość mieszkańców północnych wsi korzystało z pomocy międzynarodowej organizacji pomocowej UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration).
Wkrótce sytuację chłopów na północnym Mazowszu zmienić miała reforma rolna. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego[1] wpłynął na strukturę własności wsi i w efekcie doprowadził do likwidacji ziemiaństwa. W wyniku przeobrażeń ustrojowych zmieniła się liczba gospodarstw rolnych i gruntów. Ziemiaństwo jako warstwa społeczna znikało z obszaru Polski. Polska Partia Robotnicza wprowadziła transformację ustrojową. Modyfikacja systemu rolnego była głównym zadaniem partii, która zamierzała doprowadzić do przekształceń własnościowych poprzez reformę rolną. Zmiany te przewidywały upełnorolnienie gospodarstw, a także utworzenie samodzielnych gospodarstw rolnych dla bezrolnych, robotników i pracowników rolnych. Reforma rolna wprowadzała także między innymi przejęcia ziemi będącej własnością Skarbu Państwa.
Na cele reformy rolnej od września 1944 r. do stycznia 1949 r. w województwie warszawskim przejęto ponad 1700 obiektów o powierzchni ponad 441 tysięcy hektarów. Ponad 13,5 tys. ha ziemi przekazano jako ziemie dla PGR-ów i dla innej użyteczności publicznej. Dzięki reformie stworzono ponad 60 tys. nowych gospodarstw rolnych. W wyniku wprowadzenia zmian wzrosła liczba małych gospodarstw rolnych, których powierzchnia nie przekraczała zwykle więcej niż 5 ha. Średnia powierzchnia gospodarstw ogrodniczo-warzywnych wynosiła ponad 2 ha. Gospodarstwa rybaków i pracowników zatrudnionych w gospodarstwach leśnych i rybnych miały średnią powierzchnię wynoszącą około 3 ha, a rzemieślnicy wiejscy posiadali gospodarstwa o powierzchni średnio 2 ha. Działki pracownicze nie mogły mieć powierzchni większej niż jeden hektar.
Kolektywizacja rolnictwa
W latach 1948–1956 przeprowadzono kolektywizację rolnictwa. Zrzeszano chłopów w spółdzielniach rolniczych. Miała ona z założenia doprowadzić do przebudowy ustroju rolnego państwa oraz do rozbicia tradycyjnej struktury społeczności ludności wiejskiej. Uważano, że:
Nie ma innej drogi do socjalizmu jak tylko droga wskazana przez Związek Radziecki, poprzez rewolucję socjalistyczną, walkę z interwencją, przebudowę ustroju rolnego ZSRR (…). Droga ta wskazuje nam, że budować socjalizm mamy nie tylko poprzez racjonalizacje przemysłu, ale i przez przebudowę ustroju rolnego na wsi.
To słowa Stefana Matuszewskiego, I sekretarza Warszawskiego Komitetu Wojewódzkiego PZPR, wypowiedziane podczas zebrania plenarnego 16 marca 1949 roku[2].
W zamierzeniu kolektywizacja rolnictwa polegała na likwidowaniu prywatnych gospodarstw rolnych i przekształcaniu ich w spółdzielnie produkcyjne. Wzorowano się przy tym na ZSRR, gdzie pomysł ten przyjął się dobrze. Do spółdzielni wstępowali chłopi o niskim statusie gospodarczym. Głównie ci, którzy otrzymali ziemie w wyniku parcelacji po reformie rolnej. Adaptacja gospodarstw rolnych w spółdzielnie produkcyjne niszczyła indywidualne rolnictwo w Polsce. W latach 50. PGR-y posiadały ziemie o powierzchni rolnej wynoszącej łącznie około 2,2 mln ha. Poprzez kolektywizację i rozparcelowanie majątków rolnych powstało wiele gospodarstw tzw. „karłowatych”, które miały duże trudności z utrzymaniem się.
Jak się wkrótce okazało upaństwowienie gospodarstw przyniosło mniejsze korzyści, niż się tego spodziewano. Kolektywizację poparło znacznie mniej rolników, niż początkowo zakładano. We wsiach w których zakładano spółdzielnie, odsetek włączających się w formę kolektywu gospodarstw rolnych wynosił tylko około 25 %. Jeżeli zaś chodzi o plony, to i tutaj także nie było powodów do optymizmu. PGR-y na Mazowszu odnotowywały wyniki poniżej oczekiwań. Jak się wkrótce okazało, zbiory ziemniaków i buraków cukrowych były wyższe w gospodarstwach indywidualnych niż w spółdzielniach. Zmniejszyła się co prawda liczba gospodarstw najmniejszych, które były słabe ekonomicznie, jednak rozdrobnienie wsi utrzymało się.
Zaczęło panować przekonanie, że środki finansowe inwestowane w taki rodzaj gospodarowania są zwyczajnie roztrwaniane. Pojawiało się coraz więcej głosów mówiących o zaprzestaniu dyskryminowania rolnictwa indywidualnego, ponieważ właśnie ten rodzaj rolnictwa wykazywał lepsze efekty. Mimo to chłopi wstępowali do spółdzielni. Wpływ na to w znacznej mierze miał bardziej lęk przed represjami, niż rzeczywiste chęci tworzenia wspólnej, państwowej, rolniczej grupy. Często wstępowanie do kolektywów spółdzielczych było po prostu koniecznością, choćby ze względu na to, że szczególnie małe gospodarstwa pozbawione były zwierząt hodowlanych i maszyn rolniczych, przez co prowadzenie gospodarstw nie było skuteczne.
Kolektywizacja rolnictwa w Polsce w pierwszej powojennej dekadzie okazała się być niepowodzeniem, mimo że państwo udzielało spółdzielniom produkcyjnym różnych form pomocy i dopłat. Północnomazowieccy chłopi ponieśli olbrzymie straty w wyniku niemieckiej okupacji w czasie II wojny światowej. Późniejsza reforma rolna rozregulowała rolne struktury, które sformułowały się we wcześniejszym okresie. Niekorzystnie wpłynął na chłopskie środowiska także system podatku gruntowego, który nie rozróżniał gospodarstw pod względem ekonomicznym.
Sytuacja polskich chłopów w czasach PRL-u była więc niepokojąca. Polityka rolna faworyzowała spółdzielczy system zarządzania gospodarstwami rolnymi, a uprzywilejowanie PGR-ów nie wpływało na rolnictwo korzystnie. Chłopi w tamtych czasach byli niepewni swej przyszłości i niezadowoleni ze zmian ustrojowych, w których sami musieli brać udział.
O tym, jaki był pełen kalejdoskop zdarzeń na polskiej wsi w pierwszej powojennej dekadzie, można dowiedzieć się z artykułu Wojciecha Łukaszewskiego pt. Oblicze społeczne wsi polskiej w latach 1945-1956 na przykładzie północnego Mazowsza zamieszczonego w wydanej przez NIKiDW publikacji Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze.
Książka jest dostępna w sklepie internetowym wydawcy.
Oprac. Arkadiusz Olszewski na podst.
artykułu Wojciecha Łukaszewskiego: Oblicze społeczne wsi polskiej w latach 1945–1956 na przykładzie północnego Mazowsza, w: Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze, red. M. Wyżga i J. Załęczny, Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi, Wyd. Akademii Humanistycznej, Warszawa 2023, s. 173–189.
Zdjęcie:
1) Budowa domu we wsi Czerwonka w powiecie makowskim po zakończeniu działań wojennych w 1945 r. , źródło: Archiwum Akt Nowych w Warszawie (AAN), Ministerstwo Aprowizacji w Warszawie, Memoriał w sprawie pomocy zniszczonym północnym powiatom woj. Warszawskiego, sygn. 168, k. 9b
[1] Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej, Dz.U. RP z 1944 r. nr 4 poz.17.
[2] Archiwum Państwowe w Warszawie-Ekspozytura w Milanówku, Warszawski Komitet Wojewódzki PZPR, Plenarne posiedzenia WKW PZPR, Protokoły plenarnych posiedzeń WKW, 1948-1949, sygn. 27, k. 39.
