Wynikało to ze złego stanu polskiego przemysłu spowodowanego dostosowaniem go do potrzeb gospodarki państw zaborczych, przez co rozwój przemysłu odbywał się tylko w jego wybranych gałęziach. Zniszczenia wojenne także miały wpływ na tę sytuację.
Strukturę agrarną II Rzeczypospolitej charakteryzowało współistnienie wielkich majątków ziemskich i drobnych gospodarstw chłopskich. Ta sytuacja powodowała „głód ziemi” wśród chłopów i była wówczas głównym problemem rolnictwa. Reforma rolna stała się najważniejszym zadaniem dla państwa polskiego, jednocześnie budząc spore kontrowersje wśród różnych grup społecznych i politycznych.
W publikacji Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze, wydanej przez NIKiDW, można przeczytać obszerny artykuł Dariusza Grenia, który podjął się zaprezentowania tematu związanego ze strukturą agrarną na polskiej wsi przed i po II wojnie światowej oraz przemianami ustrojowymi i gospodarczymi u schyłku XX wieku.
Przed wojną publiczna własność ziemska składała się głównie z dóbr państwowych i częściowo z dóbr innych instytucji, miast itp. Własność publiczna wynosiła 3 234 000 ha, co stanowiło 8,7 %. Majątki rolne przeszły na własność państwa w spadku po zaborcach. Na terenie byłego zaboru rosyjskiego należały do nich: dobra donacyjne, które zostały nadane na prawie majoratowym zgodnie z przepisami z dnia 4/16 października 1835 r., a które na mocy ustawy z dnia 25 lipca 1919 r. w przedmiocie dóbr donacyjnych przeszły na własność państwa, dobra rządowe rosyjskie, dobra rosyjskiego domu panującego oraz majątki rolne po byłym Banku Włościańskim.
Majątki ziemskie przejmowane przez Państwo Polskie były zarządzane przez Ministerstwo Rolnictwa i Dóbr Koronnych. W roku 1918 utworzono okręgowe zarządy dóbr narodowych, a w miejsce okręgowych zarządów utworzono zarządy dóbr państwowych w Warszawie, Radomiu, Siedlcach i Lwowie. W 1918 roku powstały także urzędy ziemskie, których priorytetem było zarzadzanie sprawami ziemskimi. W 1919 roku powołano do życia Główny Urząd Ziemski, któremu powierzono zarząd nad przebudową ustroju rolnego.
Państwowe majątki ziemskie będące pod zarządem Ministerstwa Reform Rolnych (MRR) zostały przeznaczone na cele reformy rolnej. Większość majątków zarządzanych przez Ministerstwo Rolnictwa i Dóbr Państwowych (MRDiP) zostało wydzierżawionych.
Po 1944 r. wprowadzono nowy ustrój, także w rolnictwie. Podstawą prawną tej reformy był dekret PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej oraz rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w sprawie wykonania dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej. Trzeci artykuł z tego dekretu stanowił, że „dla zrealizowania przebudowy ustroju rolnego tworzy się Państwowy Fundusz Ziemi”. Do Państwowego Funduszu Ziemi (PFZ) weszły nieruchomości rolne przejęte na własność państwa także na podstawie innych przepisów, tj. aktów prawnych dotyczących likwidacji wielkiej własności ziemskiej i regulacji następstw wojny, aktów dotyczących porządkowania własności nieruchomości rolnych, przepisów związanych z ingerencją państwa we własność rolną oraz – innych przepisów.
Do 1956 r. brak dokładnych danych dotyczących powierzchni nieruchomości należących do PFZ. Przyjęto, że nieruchomości te rozdysponowano na cele reformy rolnej i osadnictwa oraz tworzenia gospodarstw państwowych i rolniczych spółdzielni produkcyjnych.
Nieruchomości przyjęte do PFZ miały być rozdzielone pomiędzy bezrolnych i małorolnych chłopów oraz robotników rolnych.
O powierzchni nieruchomości PFZ, które miały być przeznaczone pod zarząd państwowy zdecydowały trzy czynniki: niedobór ziemi w centralnej i południowo-wschodniej Polsce, trudności z parcelacją majątków w Wielkopolsce i na Pomorzu oraz niemożność zagospodarowania nieruchomości PFZ na Ziemiach Odzyskanych.
Dekret o reformie rolnej przekazał kompetencje administrowania nieruchomościami Polskiego Funduszu Ziemi Ministrowi Rolnictwa i Reform Rolnych. Reaktywowano także wojewódzkie i powiatowe urzędy ziemskie. Podporządkowano im nieruchomości PFZ. Nieruchomości stanowiące państwowe gospodarstwa podlegały urzędom ziemskim, Państwowym Zakładom Chowu Koni oraz nowo utworzonemu przedsiębiorstwu państwowemu – Państwowym Zakładom Hodowli Roślin (PZHR).
W okresie tym tworzono także Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR-y), które podlegały instytucjom naukowym, resortowi zdrowia, oświaty oraz innym resortom.
Po styczniu 1946 r. administrację i prowadzenie ośrodków kultury rolnej oraz nierozparcelowanych majątków na Ziemiach Odzyskanych powierzono nowo utworzonemu przedsiębiorstwu Państwowe Nieruchomości Ziemskie (PNZ).
W roku 1949 z PNZ, PZChK i PZHR utworzono przedsiębiorstwo pod nazwą Centralny Zarząd Państwowych Gospodarstw Rolnych, które nadzorowało i kontrolowało PGR-y.
Rozbudowywanie struktur administracji centralnej rozpoczęło się od utworzenia Ministerstwa PGR, dokonywano także wielu zmian w podległej mu strukturze administracyjnej. W roku 1956 roku zlikwidowano Ministerstwo PGR, a Państwowe Przedsiębiorstwa Gospodarki Rolnej i Hodowlanej oraz Zakłady Przemysłu Rolnego przekazano Ministerstwu Rolnictwa, z którego ramienia ośrodkiem zarządzania PGR została Generalna Dyrekcja PGR, a następnie Generalny Inspektorat PGR.
W latach pięćdziesiątych usamodzielniały się gospodarstwa rolne, a w latach sześćdziesiątych zaczęły powstawać kombinaty.
Jak w dalszych latach potoczyła się sytuacja na polskiej wsi związana z PGR-ami i jak wpłynęło na nią załamanie gospodarcze na przestrzeni lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych można dowiedzieć się z artykułu Dariusza Grenia Wpływ PGR-ów na oblicze wsi polskiej w wydanej przez NIKiDW publikacji Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze. Czytaj artykuł.
Książka Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze jest dostępna w sklepie internetowym wydawcy.
Oprac. Arkadiusz Olszewski
Oprac. na podst. artykułu Dariusza Grenia Wpływ PGR-ów na oblicze wsi polskiej [w:] Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze, red. M. Wyżga i J. Załęczny, Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi, Wydaw. Akademii Humanistycznej, Warszawa 2023, s. 191–204.
Zdjęcie pochodzi ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego.
Tekst promujący publikację „Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze”.
