W narracjach, które związane są z historią społeczną, widoczne jest wzmożone zainteresowanie życiem zwykłych ludzi, w tym także chłopów, ich postaw społecznych i postaw mentalnych. Zgłębianie wiedzy nad mentalnością chłopstwa inspirowało rzesze badaczy, dotąd jednak nie wypracowano w tym zakresie wspólnej metodologii.
W publikacji Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze można przeczytać artykuł Bożeny Józefów-Czerwińskiej na ten temat. Autorka podjęła się przedstawienia wątku związanego z mentalnością polskich chłopów w artykule Znaczenie źródeł etnograficznych w studiach nad przemianami mentalności chłopstwa. Przykłady wernakularne z południowego Podlasia. Stara się ona udzielić odpowiedzi na pytania, do jakich konkretnie postaw (życiowych, ideologicznych, społecznych) dążyli polscy chłopi.
W narracjach związanych z mentalnością chłopów polskich korzystano z nauk takich jak: socjologia, kulturoznawstwo czy antropologia kulturowa. Etnograficzne badania poddawano analizie, porównując je z tzw. kulturą ludową. Studia związane z badaniem społeczności żyjących w określonym obszarze kulturowym są systematycznie rozwijane i podparte badaniami terenowymi. W badaniach tego typu ważne jest odnalezienie tego, co jest pamiętane i upamiętniane, a co nie jest pamiętane zarówno w przestrzeni rodzin, jak też w obrębie badanej wspólnoty.
Obszar południowego Podlasia, które należy do pogranicza kulturowego, zamieszkują przedstawiciele zróżnicowanych religii oraz grup etnicznych. Żyjąca tu społeczność wykształciła wspólną tożsamość, spotykaną również na terenach wschodnich poza granicami Polski. Tożsamość owa określana jest mianem tutejszych w odróżnieniu od nietutejszych (czyli kategorii osób spoza tego subregionu).
Z badań terenowych wynika, że rozmówcy w nich uczestniczący, odwołując się do wiedzy przodków, wskazywali na aksjonormatywy, czyli kulturowe przeświadczenia, które w tak zróżnicowanej wspólnocie miały zapewnić harmonijne życie. Podkreślano na przykład znaczenie kodów okazywania szacunku, co dostrzegalne było w codziennym życiu.
Relacje panujące w wiejskich wspólnotach były złożone, co dostrzec można szczególnie na obszarach identyfikowanych jako kulturowe pogranicza. We wsiach istniały bliskie relacje, ale „ze swoimi” – z osobami bliskimi, rodzinami, grupami powiązanymi w zróżnicowany sposób, co np. wynikało z więzi krewniaczych, powinowatych, sąsiedzkich, czy też etnicznych, religijnych lub innych, powodowanych np. statusem społecznym czy zamożnością. W narracjach stwierdzano, że w okresie intensyfikacji prac rolnych ważna była tzw. pomoc sąsiedzka: „Sąsiad zapraszał do pomocy sąsiada, a w zamian szedł pomagać sąsiadowi. Czyli wszystko odbywało się na zasadzie tzw. tłoki”; „był taki handel wymienny. Jeden dał to − ty mi daj, a ja ci odrobię […] teraz częściej, jak chcesz pomocy – to zapłać” (wywiad zbiorowy, Kostomłoty, 2015 r.).
Mieszkańcy społeczności wiejskiej dążyli do pozostawania w kręgu osób udzielających sobie wzajemnego wsparcia i obowiązywały ich określone zasady, m.in. przyznające prym wymianie barterowej, co wciąż jest praktykowane przez wielu mieszkańców wsi. Z pozyskanych danych empirycznych wynika, że we wsiach, w wyjątkowych sytuacjach, przekraczano granice istniejących więzi. Gdy np. spalił się we wsi dom, współziomkowie starali się takiej rodzinie pomóc przetrwać kryzys, aż do czasu odbudowy domostwa, udzielając wsparcia w miarę swoich możliwości. W takich kontekstach manifestowała się idea solidaryzmu obejmująca zasięgiem wspólnotę wiejską.
Osoby, które nie potrafiły współczuć i pomóc w kryzysie innym, doświadczały zwykle marginalizacji: „Jak ktoś był niedobry, to psioczyli na niego, a z nim lepiej do czynienia nie mieć – tak mówili” (senior, Kostomłoty, 2014 r.). Za naruszenie ładu społecznego groziła utrata „dobrego imienia/twarzy” w wiejskiej wspólnocie, co dotykało nie tylko winowajcy, ale też innych osób z jego/jej kręgu, a zwłaszcza – rodziny. Stąd też powszechna była we wsiach obawa o to „co ludzie powiedzą?” – powiązana z silną kontrolą społeczną jednostek.
W sferze wartości podkreślano również znaczenie uczciwości, co oznaczało, że niedozwolone były nadużycia, takie jak oszustwa, kradzieże, ale też inne zachowania uznawane za niemoralne czy nieetyczne. Uczono potomstwo, aby nikomu nie wyrządzało krzywdy: „Synu, żyj tak, aby nikt przez ciebie nie płakał i bądź dobry dla ludzi. Jak człowiek nie umie się podzielić, nie umie współczuć, to żyją sobie, bez niczego – sami” (seniorka, Okczyn, 2013 r.). Za świętokradztwo, krzywoprzysięstwo, spodziewano się we wsiach również konsekwencji nadprzyrodzonych[1]. Ta część zasobów jest zazwyczaj wykluczana przez mieszkańców tego subregionu z ich dziedzictwa kulturowego i sprowadzana do sfery tzw. zabobonów[2].
Polscy etnografowie rejestrowali przekonania mieszkańców wsi odnoszące się do demonologii czy miejsc uznawanych za niebezpieczne dla żyjących, wraz z ogromną paletą obszarów tabu obowiązujących ludzi, a mających głównie za cel ochronę ucieleśnionego życia.
Z narracji seniorów można wnosić, że „życie pod bożą protekcją, przestrzeganie bożych zasad niosło nadzieję na zachowanie ładu w świecie”, że najważniejsze dla nich są relacje z Bogiem, Matką Boską, świętymi (ale również z przodkami), co było i jest źródłem ich poczucia ontologicznego bezpieczeństwa.
Światopogląd mieszkańców wsi na temat przeświadczenia o uzależnieniu człowieka od czynników nadprzyrodzonych, obecny był w ich mentalności długo. Od połowy XIX w. dążono jednocześnie do zwalczania zabobonów, w tym „złej wiary” w społecznościach wiejskich.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego mieszkańcy podlaskich wsi zachowywali już zdecydowany dystans do takich wierzeń i powiązanych z tym przeświadczeń przodków, choć wciąż ich ślady były obecne w życiu ludzi.
W studiach dotyczących przemian mentalności mieszkańców wsi pomocne mogą być wyniki badań etnograficznych, które dostarczają konkretnych źródeł umożliwiających ich dalsze eksploracje. Pomóc to może w zaprezentowaniu procesów kulturowo-społecznych przemian. Dociekania takie ukazują m.in. stosunek mieszkańców podlaskich wsi do zróżnicowanych komponentów wiedzy ich przodków. Poprzez takie analizy istnieje szansa na pozyskanie wielu cennych informacji na temat przemian mentalności chłopstwa.
Szerzej można zapoznać się z tematem, czytając artykuł Znaczenie źródeł etnograficznych w studiach nad przemianami mentalności chłopstwa. Przykłady wernakularne z południowego Podlasia w wydanej przez NIKiDW publikacji Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze. Czytaj artykuł
Książka Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze jest dostępna w sklepie internetowym wydawcy.
Oprac. Arkadiusz Olszewski
Oprac. na podst. artykułu Bożeny Józefów-Czerwińskiej Znaczenie źródeł etnograficznych w studiach nad przemianami mentalności chłopstwa. Przykłady wernakularne z południowego Podlasia [w:] Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze, red. M. Wyżga i J. Załęczny, Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi, Wydaw. Akademii Humanistycznej, Warszawa 2023, s. 205-215.
Ilustracja: Józef Chełmoński „Bociany” (1900), olej na płótnie, źródło: Domena publiczna
[1] „O to mało było takich, co na Pana Boga przysięgali, na dzieci swoje. A to do trzeciego pokolenia, za babkę wnuki cierpią (seniorka, Kostomłoty, 2013 r.); „Jak ktoś skłamał, przysięgał, skłamał straszliwie, to na nim się nie odbije, tylko na wnukach prawdopodobnie (senior, Kostomłoty, 2014 r.).
[2] O których np. należy zapomnieć, wykluczyć jako sprzeczne z wiarą, według powtarzanej przez seniorów zasady, że wierzyć należy w Boga, a nie w zabobony.
