Skanseny eksponują obiekty zabytkowe polskiej wsi pod kątem archeologicznym, historycznym, budowlanym i etnograficznym.
W wydanej niedawno przez Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi publikacji „Chłopi polscy na przestrzeni wieków” pod redakcją prof. Jolanty Załęczny i prof. Mateusza Wyżgi, autorzy podjęli się próby opracowania wielu istotnych kwestii związanych z historią i tożsamością polskiej wsi. W jednym z artykułów został zaprezentowany wątek dotyczący roli muzeów na wolnym powietrzu, jako istotnego elementu w kwestii narracji dziejów kultury chłopskiej.
Na ziemiach polskich pierwsze muzeum na wolnym powietrzu pojawiło się w 1906 roku we Wdzydzach Kiszewskich, gdzie Teodora i Izydor Kiszewscy wykupili od lokalnego właściciela osiemnastowieczną chałupę podcieniową i założyli w niej Muzeum Kaszubskie. Kolejnym tego typu obiektem było Muzeum Kurpiowskie w Nowogrodzie, tworzone od 1919 roku i otwarte jako publiczna instytucja w roku 1927.
Autor poświęconego temu tematowi artykułu pt. „Muzea na wolnym powietrzu jako element narracyjny dziejów kultury chłopskiej” dr Krzysztof Karbownik, który na co dzień pełni m.in. funkcję kierownika Działu Badań Etnograficznych w Muzeum Wsi Kieleckiej przytacza:
„[…] historia muzealnictwa skansenowskiego rozpoczęła się wraz z otwarciem w 1891 r. na wyspie Djurgarden koło Sztokholmu, muzeum, gdzie na obszarze około 30 ha translokowano w sumie 139 obiektów architektury wiejskiej reprezentujących typowe dla szwedzkiego budownictwa wernakularnego cechy. Otwarcie tego muzeum było zwieńczeniem koncepcji zaproponowanej przez Artura Hazeliusa, szwedzkiego badacza folkloru, zakładającej gromadzenie dawnych i jemu jeszcze współczesnych przykładów tradycyjnej architektury oraz przedmiotów codziennego użytku stanowiących przykład materialnego dziedzictwa kulturowego […]”.
W polskiej literaturze przedmiotu określenie „skansen” występowało jednak sporadycznie. W okresie międzywojennym częściej używano określeń: „muzeum na wolnym powietrzu”, „muzeum pod gołym niebem”, czy „osiedle skansenowskie”. Popularność słowa „skansen” znacząco wzrosła w świadomości społecznej dopiero po II wojnie światowej wraz z zastosowaniem tego określenia w odniesieniu do muzeów na wolnym powietrzu w oficjalnych dokumentach państwowych.
Nazwa „skansen” wywodzi się od szwedzkiej nazwy własnej, parku Skansen, użytej dla otwartej ekspozycji 150 przykładów architektury drewnianej z całego kraju, na wyspie Djurgarden na terenie Sztokholmu. To tam po raz pierwszy przygotowano tego typu zbiór zabytków w Szwecji. Z różnych regionów kraju przeniesiono tam na obszar około 30 ha charakterystyczne budynki wiejskie.
Jak wyglądały pierwsze skanseny? Jak wyglądała niegdyś typowa chata polska? Kiedy dokładnie w Polsce znacząco rozwinęła się idea skansenowska? Na jakie typy dzielimy aktualnie muzea skansenowskie? Kogo uznaje się za twórcę pierwszego muzeum na otwartym powietrzu na świecie?
O tym wszystkim można dowiedzieć się z artykułu „Muzea na wolnym powietrzu jako element narracyjny dziejów kultury chłopskiej”, który jest częścią publikacji „Chłopi polscy na przestrzeni wieków” wydanej przez NIKiDW.
Książka jest dostępna w sklepie internetowym wydawcy.
Oprac. na podst. artykułu Krzysztofa Karbownika „Muzea na wolnym powietrzu jako element narracyjny dziejów kultury chłopskiej, w: Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze, red. M. Wyżga i J. Załęczny, Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi i Wyd. Akademii Humanistycznej, Warszawa 2023
