Franciszek Bujak w swojej pracy z początku XX wieku podsumował dzieje galicyjskiej wsi w kontekście społeczno-gospodarczym w następujący sposób:
„Kultura gospodarcza ludności wiejskiej w zachodniej Galicji poczyniła w ciągu ostatnich 50 lat ogromne postępy. Około 1850 roku panowały powszechne pod tym względem takie same niemal stosunki, co przed paruset laty”[1]. Zatem chłopską historię na terenie zaboru austriackiego można podzielić na dwa podstawowe okresy: od rozbiorów do uwłaszczenia (1772−1848) oraz od uwłaszczenia do uzyskania przez Polskę niepodległości (1848−1918).
W przeduwłaszczeniowym okresie sytuację chłopów determinowały obciążenia feudalne. Na rzecz dworu powinności obejmowały rentę odrobkową, naturalia i czynsz pieniężny. Ich wysokość zależała od wielkości chłopskiego gospodarstwa i regulowana była inwentarzami gruntowymi. W drugiej grupie obciążeń feudalnych znajdowały się powinności na rzecz Kościoła, wśród których była dziesięcina, przekazywana w formie naturalnej, w snopach (dziesięcina wytyczna) lub pieniężnej. W trzeciej grupie znajdowały się podatki i służba wojskowa oraz szarwarki.
Stosunki społeczne wyznaczały relacje z zwierzchnością dominialną, Kościołem i państwem. Chłopom zdarzały się sytuacje konfliktogenne ze szlachtą i duchowieństwem, najmniej z państwem i jego organami. Spory, które występowały, najczęściej dotyczyły posiadania ziemi i szkód wyrządzonych w uprawach i gospodarstwach.
Na przemiany społeczno-gospodarcze i polityczne wsi w Galicji w drugiej połowie XIX stulecia wpływ miały następujące uwarunkowania: proces uwłaszczenia, pauperyzacja i wzbogacenie się gospodarstw chłopskich, zjawiska demograficzne, czynniki geograficzne, przyrodnicze i zdrowotne[2].
Proces uwłaszczenia rozłożony był w czasie i rodził wiele konfliktów. Wysuwały się na pierwszy plan spory między wsią a dworem, głównie o lasy i pastwiska. Ich charakter był różnorodny – od sporów sądowych przez nielegalne korzystanie z lasów po wykupie serwitutów, aż po wystąpienia chłopskie tłumione przez wojsko. Spory o serwituty ciągnęły się latami, większość procesów chłopi przegrywali.
Uwłaszczenie niosło ze sobą nowy, kapitalistyczny ustrój własności. Chłop przekształcił się z użytkownika ziemi we właściciela pracującego na swoim. Galicję cechował wadliwy ustrój rolny: rozdrobnienie chłopskich gospodarstw, kurczenie się warstwy najbogatszego chłopstwa, „głód ziemi”, duża liczba niesamodzielnych karłowatych gospodarstw, wadliwy układ pól chłopskich (szachownica lub wąskie „paski” ziemi ciągnące się za gospodarstwami)[3].
Z braku ziemi część ludności emigrowała ze wsi do miast i za granicę. Emigracja stała i sezonowa dostarczała na wieś dodatkowych dochodów, emigranci za zarobione pieniądze kupowali ziemię i utrzymywali swoje rodziny. Z drugiej strony jednak emigranci narażeni byli na nadużycia ze strony przedsiębiorców zajmujących się organizacją zagranicznych wyjazdów.
Uwłaszczenie wprowadziło wolny obrót ziemią, nastąpiły zmiany w strukturze własności. Możliwość taką dawał wykup serwitutów przez właścicieli folwarków i przekazania w zamian chłopom ziemi. Czynnikiem sprzyjającym powiększaniu się chłopskiego areału był kryzys ekonomiczny większej własności ziemskiej w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX wieku. Ziemianie bronili się przed nim, sprzedając grunty folwarczne, których nabywcami byli chłopi.
W okresie uwłaszczenia wieś uprawiała rolę systemem trójpolówki, co ulegało stopniowej modernizacji. Około 20 lat po uwłaszczeniu rozpoczął się postęp. Pierwsza ewolucja trójpolówki polegała na zmniejszaniu ugorów poniżej 1/3 gruntów, wprowadzeniu koniczyny, roślin pastewnych i okopowych. Uprawa nowych roślin prowadziła do zastąpienia trójpolówki ugorowej wielopolówką ugorową lub trójpolówką ugorową. Struktura upraw uległa zmianie. Po uwłaszczeniu zwiększyła się uprawa ziemniaków, buraków, roślin pastewnych. Wysiewano obok nich zboża: pszenicę, jęczmień, żyto, owies.
Mieszkańcy wsi prowadzili pozarolniczą działalność gospodarczą. Prowadzono karczmy i sklepiki, działalność rzemieślniczą (piekarze, garncarze, tkacze itp.), handel końmi i trzodą chlewną, czy usługi transportowe.
Centrum życia wiejskiego była karczma i kościół. W karczmach odbywały się uroczystości rodzinne czy zabawy w zapusty (karnawał). Powodem do dumy dla mieszkańców wsi było posiadanie własnej parafii. Opiekowano się kościołami, nie żałowano środków na remonty, rozbudowę czy budowę nowych. Na przełomie XIX i XX w. budowano nowe, murowane, neogotyckie obiekty, projektowane przez najlepszych architektów jak Jan Sas-Zubrzycki, czy Teodor Talowski. Wiejski pejzaż zmieniał się, stare kościółki zastąpiły „neogotyckie katedry”[4].
Ważnym składnikiem wiejskich społeczności były szkoły elementarne. Chłopi dostrzegali potrzeby edukacji szkolnej na poziomie wyższym niż podstawowy. Uczniowie na wsiach kontynuowali naukę w gimnazjach i zawodowych szkołach średnich, zwłaszcza rolniczych.
Chłopi byli inspiracją dzieł literackich, malarskich i innych. Kolejną grupę stanowili chłopscy literaci, pamiętnikarze, jak np. Maciej Szarek (poeta, pamiętnikarz, pisarz, autor autobiografii „Bieg mojego życia, korespondent „Wieńca” i „Pszczółki”, „Przyjaciela Ludu”), a także Franciszek Magryś, Antoni Kucharczyk, Jakub Bojko, czy Jan Słomka.
U chłopów kształtowała się stopniowo świadomość polityczna, a rolę w kształtowaniu się tej świadomości odegrał urząd gminny i powiatowy. Samorządy stopniowo zmieniały oblicze wsi, ponieważ w pierwszych dekadach ich istnienia zdecydowana większość wójtów i przysiężnych nie umiała czytać i pisać, nie ukończyła szkół elementarnych, a zarząd gminą spoczywał na pisarzach, słabo wykształconych i źle opłacanych. Samorząd wiejski prowadził do pojawienia się lokalnych autorytetów, działaczy chłopskich, czytelników i korespondentów prasy, zaangażowanych w różne inicjatywy w rodzinnych wsiach, takich jak zakładanie szkół, kółek rolniczych, spółdzielni itp., a przykładem takiego lokalnego działacza i polityka był Michał Olszewski z Lusławic.
Na losy wsi galicyjskiej i jej mieszkańców wpłynęły kluczowe zmiany gospodarcze, społeczne i polityczne, do dnia dzisiejszego obecne, jak układ przestrzenny wsi, źródła utrzymania mieszkańców czy postawy polityczne. Widać to w monografiach poszczególnych wsi i parafii, regionów, czy też w opracowaniach syntetycznych (chłopi polscy, rolnictwo, emigracja). W badaniach po 1989 roku w odniesieniu do wsi galicyjskiej koncentrowano się głównie na historii politycznej, kształtowaniu się świadomości narodowej, szkolnictwie elementarnym, kiełkowaniu inteligencji chłopskiego pochodzenia, życiu codziennym i sytuacji gospodarczej. Perspektywy badawcze obejmują także przestrzeń (strukturę własnościową gruntów, strukturę użytkowania ziemi, wpływ przyrody na chłopskie gospodarstwo, zmiany w infrastrukturze komunikacyjnej, budownictwo, mieszkańców).
W drugiej połowie XIX wieku nastąpiło wiele kluczowych zmian gospodarczych, politycznych i społecznych, które wpłynęły na życie wsi galicyjskiej.
O tym jak dalej toczyły się losy mieszkańców Galicji przeczytać można w artykule Wieś galicyjska w XIX w. − przemiany społeczno-gospodarcze i polityczne, który jest częścią publikacji Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze wydanej przez NIKiDW. Czytaj artykuł.
Książka Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze jest dostępna w sklepie internetowym wydawcy.
Fotografia: Wieś na Podolu Galicyjskiém, drzeworyt sztorcowy na papierze, rycina z lat siedemdziesiątych XIX wieku, (domena publiczna).
Oprac. Arkadiusz Olszewski
Oprac. na podst. artykułu Tomasza Kargola Wieś galicyjska w XIX w. – przemiany społeczno-gospodarcze i polityczne [w:] Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze, red. M. Wyżga i J. Załęczny, Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi, Wydaw. Akademii Humanistycznej, Warszawa 2023, s. 85–111.
[1] F. Bujak, Wieś zachodnio galicyjska u schyłku XIX w., Lwów 1904, s 11–12.
[2] J.R. Szaflik, Uwarunkowania aktywności społeczno-politycznej chłopów galicyjskich u schyłku XIX wieku, „Rocznik Sądecki” 1994, t. 22, s. 11–25.
[3] B. Wygoda, Ustrój gospodarstw włościańskich w Galicji, Lwów 1916, s. 11.
[4] Więcej na temat realizacji obiektów sakralnych obu architektów, zob. T. Bystrzak, Teodor Marian Talowski, Kraków 2017; J. Wowczak, Jan Sas-Zubrzycki: architekt, historyk i teoretyk architektury, Kraków 2017.