Służba Tadeusza Kościuszki w wojsku kontynentalnym w USA w latach 1776−1784 i jego udział w pracach nad umacnianiem fortów obrony nad rzeką Delaware miasta Filadelfii i przygotowaniu pozycji obronnej w Saratodze oraz przy budowie twierdzy West Point sprawiły, że Kościuszko zapragnął, aby chłopi polscy, na wzór amerykańskich farmerów, stanęli w gotowości do wspólnego działania w kwestii obrony granic Rzeczypospolitej na przełomie XVIII i XIX wieku.
W artykule „Uniwersał Połaniecki – mit czy epokowy zwrot?” zamieszczonym w publikacji „Chłopi polscy na przestrzeni wieków”, autorka – prof. dr. hab. Izabella Rusinowa, podjęła wątek dotyczący znaczenia ogłoszenia Uniwersału Połanieckiego dla mobilizacji i aktywizacji chłopów do walki o niepodległość Rzeczypospolitej.
Jest to niewątpliwie istotny element w kwestii narracji dziejów kultury chłopskiej.
W XVIII wieku społeczeństwo chłopskie stanowiło 80% całej ludności zamieszkującej polskie ziemie. Tadeusz Kościuszko, korzystając ze swoich doświadczeń z pobytu w USA, czynił starania, aby wykorzystać potencjał chłopów w kwestii obrony granic Rzeczypospolitej.
Aby przekonać chłopów do wzięcia udziału w obronie polskich granic, Kościuszko najpierw ograniczył pańszczyznę chłopom siechnowickim, którzy odtąd mieli odpracowywać ją tylko dwa dni w tygodniu. Kobiety zwolniono od pracy zupełnie. Jak się okazało, te decyzje nie spotkały się z uznaniem okolicznej szlachty.
Kościuszko chciał jednak angażować wiejską ludność do partyzanckich działań i zdawał sobie sprawę z możliwości powiększenia sił powstańczych. W maju 1794 roku w siedmiotysięcznym obozie powstańczych wojsk pod Połańcem wydał dekret nazywany Uniwersałem Połanieckim. Dekret ten określał powinności gruntowe włościan, które zapewniały im skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość w komisjach porządkowych.
Czyniono wszelkie możliwe działania, aby rozgłosić treść Uniwersału przez duchownych wiernym zebranym w kościołach oraz czytać go pod dworami. Miało to przynieść efekt w postaci mobilizacji ludności chłopskiej i przyłączenia się chłopów do oddziałów powstańczych.
W czternastu punktach wyszczególniono postanowienia Uniwersału Połanieckiego. Lud, zgodnie z prawem, miał być pod opieką rządu krajowego, a włościanie − wolni i posiadający prawo do swobodnych zmian miejsca zamieszkania. W treści dekretu pisano także, że naród powinien łączyć wspólny cel, jakim jest w pierwszej kolejności obrona granic kraju.
W punkcie 9. Uniwersału Połanieckiego można było przeczytać:
„Lud wiejski doznając sprawiedliwości i dobroci rządu, powinien gorliwie dni pańszczyzny odbywać, zwierzchności swej być posłusznym, gospodarstwa pilnować, rolę dobrze uprawiać i zasiewać (…)”.
Przekonywano także, że powstanie narodu przeciwko wrogowi atakującemu granice Rzeczypospolitej, ma Polsce przywrócić wolność i niepodległość. Uniwersał przewidywał też możliwość, aby w późniejszym czasie to naród stanowił o tym, pod jakim chce być rządem.
W punkcie 12. można było również przeczytać, że:
„Dobrodziejstwo rządu w ulżeniu ludowi ciężarów zachęcić go powinno bardziej do pracy, do rolnictwa, do obrony ojczyzny (…)”.
Punkty 13. i 14. z kolei nakładały na duchownych obowiązek nauczania chłopów.
Uniwersał Połaniecki miał w swoim zamyśle poczynić reformy na różnych płaszczyznach stosunków wiejskich. Według postanowień tego wygłaszanego publicznie aktu prawnego, lud miał być pod opieką rządu krajowego, a osoba włościanina miała być w pełni wolna. Chłopi mogli też zmieniać miejsce zamieszkania. Zniesiono obowiązek odrabiania pańszczyzny przez chłopów, którzy służyli w wojsku, a punkt 6. Uniwersału zapowiadał, że:
„(…) własność posiadanego gruntu z obowiązkiem do niego przywiązanym – nie może być przez dziedzica odebrana”.
Uniwersał Połaniecki miał przekazywać też potrzeby szybkich zmian społecznych według wzorów amerykańskiego i francuskiego. Przewidywał także pewne zmiany w stosunkach szlachty folwarcznej z innymi grupami społecznymi, zamieszkującymi polskie ziemie.
Rozgłaszając treści zamieszczone w Uniwersale Połanieckim przypominano o przemocy moskiewskiej tyranii w Polsce, która miała wpływ na losy Rzeczypospolitej, miotała narodem polskim, używając przy tym przekupstwa, zwodniczych przyrzeczeń, pochlebiania przesądom i burzyła jednych przeciw drugim, co skłócało naród. Uniwersał przewidywał również reformy w różnych dziedzinach stosunków wiejskich.
Treść Uniwersału Połanieckiego wydrukowano w Krakowie w formie plakatu. Rozsyłany był po całym kraju. Gazety takie jak „Korespondent Narodowy i Zagraniczny”, czy „Gazeta Wolna Warszawska” przedrukowywały go, propagując tym samym treści w nim zawarte.
Kościuszko czynił więc wszelkie działania, aby chłopi, którzy stanowili większość mieszkańców ziem polskich, chcieli zaangażować się w walki z wojskami rosyjskimi.
W 1794 roku na resztkach ziem polskich, które stanowiły jeszcze teoretycznie samodzielne państwo doszło do wybuchu powstania dowodzonego przez Tadeusza Kościuszkę. Poprowadził uzbrojonych w kosy chłopów racławickich do ataku na oddziały rosyjskie pod Racławicami. Chłopi, przekonani do treści zawartych w postanowieniach Uniwersału, tłumnie wzięli udział w bitwie z rosyjskim wrogiem w liczbie ponad czterech tysięcy żołnierzy, podzielonych na dwie dywizje: gen. Józefa Zajączka i gen. Antoniego Józefa Madalińskiego.
Siła polskich chłopów okazała się być niezastąpiona jako żołnierzy do walki z rosyjskim wojskiem. Straty poniesione przez wojska rosyjskie były znacznie większe, aniżeli straty wojsk polskich. Kościuszce udało się wyjść z sideł wroga. Wykazał się także sprawnym dowodzeniem.
Niewątpliwie doświadczenie zdobyte w Stanach Zjednoczonych w latach 1776−1784 miało duży wpływ na Tadeusza Kościuszkę w kwestii wydania apelu do wiejskiej społeczności, mającego na celu przyłączenie się do walki o granice Rzeczypospolitej. Idea Kościuszki oparta w dużej mierze na wierze we własne siły, która to wiara miała umożliwić odzyskanie niepodległości kraju, okazała się być trafna i przyczyniła się do późniejszego scalenia granic Rzeczypospolitej.
Uniwersał Połaniecki był więc niezwykle istotnym wydarzeniem w historii Polski. Przyczynił się do nabrania wiary w możliwość pomyślnego rozstrzygnięcia konfliktu z Rosją i aktywności chłopów w walce o niepodległość kraju.
O tym jaki był pełen kalejdoskop zdarzeń na przełomie XVIII i XIX wieku, poprzedzających Bitwę pod Racławicami w 1794 r. z Rosją można dowiedzieć się z rozdziału „Uniwersał Połaniecki – mit czy epokowy zwrot?”, który jest częścią publikacji „Chłopi polscy na przestrzeni wieków” wydanej przez NIKiDW. Czytaj artykuł
Książka „Chłopi polscy na przestrzeni wieków” jest dostępna w sklepie internetowym wydawcy.
Oprac. na podst. artykułu prof. dr hab. Izabelli Rusinowej „Uniwersał Połaniecki – mit czy epokowy zwrot?”, w: Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze, red. M. Wyżga i J. Załęczny, Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi, Wyd. Akademii Humanistycznej, Warszawa 2023
Oprac. Arkadiusz Olszewski
Fot. Izabella Rusinowa
