Należą do nich między innymi monografie autorstwa Jana Borkowskiego[1], Stefana Inglota[2], Stanisława Lato[3], Jana Jachymka[4], Józefa Szaflika[5], Andrzeja Zakrzewskiego[6] oraz fragmenty klasycznego ujęcia historii społecznej II RP autorstwa Janusza Żarnowskiego[7] .
Dla badaczy punktem odniesienia zwykle była ta część włościaństwa, która zamieszkiwała fragment państwa o zdecydowanej przewadze narodowości polskiej.
W artykule Chłopi polscy w województwach wschodnich II Rzeczypospolitej. Mniejszość nierozpoznana, zamieszczonym w wydanej przez NIKiDW publikacji Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze, autor − Piotr Cichoracki − przyjrzał się temu tematowi z szerszej perspektywy.
Jeżeli chodzi o liczebność polskiego chłopstwa w tamtych czasach, to dokładne oszacowanie jej sprawia trudność ze względu na istnienie ludności z niewykrystalizowanym poczuciem świadomości narodowej. Przyjmuje się, że takie grupy chłopów II RP łącznie przekraczały 1 milion mieszkańców międzywojennego państwa polskiego. Do nich należałoby dodać kilkaset tysięcy mieszkańców województwa poleskiego, określanych w spisie powszechnym z 1931 r. jako „tutejszych”. Można więc przyjąć, że społeczności te liczyły nawet do 2 milionów obywateli państwa polskiego, przy czym wartość ta odnosi się do także pogranicza polsko-niemieckiego (Kaszuby, Śląsk).
Szacowanie struktury narodowościowej zwykle prowadzić musi do obniżenia skali grupy polskiej. Efekt obliczeń jest osiągany bowiem w wyniku założenia, że skokowe nierówności pomiędzy deklaracjami „języka polskiego – wyznania nierzymskokatolickiego” oraz „języka niepolskiego – wyznania rzymskokatolickiego” na korzyść wariantów zaistniałych w ramach pierwszej ze wskazanych kombinacji, nie miały odzwierciedlenia w rzeczywistości.
Metody weryfikacji wyników w obszarze podziałów etnicznych w najlepiej udokumentowany sposób zaprezentował Grzegorz Hryciuk dla województw południowo-wschodnich i Wołynia. Ukazał możliwości wynikające z wyzyskania akt proweniencji wojskowej, szkolnej oraz wyznaniowej[8]. Należałoby podjąć wysiłek wdrożenia np. jego propozycji – formułowanych tylko w odniesieniu do obszarów wchodzących obecnie w skład Ukrainy, także w celu ściślejszego określenia wielkości polskiej grupy chłopskiej na całym obszarze województw wschodnich.
W perspektywie całego dwudziestolecia międzywojennego, okolicznością wpływającą na osłabienie względnego znaczenia polskiej grupy chłopskiej, był między innymi fakt powrotu kilkusettysięcznej masy ludności niepolskiej prawosławnej z uchodźstwa w Rosji. Znalazła się tam ona w 1915 r. w wyniku tzw. „bieżeństwa”, zainspirowanego przez uchodzącą carską administrację i wojsko. Wtedy głównie prawosławna, czyli w większości białoruska i ukraińska ludność znalazła się w głębi państwa carów. Kulminacyjny moment repatriacji przypadł na lata 1921−1922, przy czym spis powszechny, który przeprowadzono we wrześniu 1921 r. zarejestrował jedynie niewielką część tej fali powracających. Zakończenie tego procesu wzmocniło przewagę chłopów – nie-Polaków w województwach wschodnich II RP.
Otwarta kwestia to odpowiedź na pytanie o skalę zjawiska emigracji – zewnętrznej i przede wszystkim wewnętrznej. W całym dwudziestoleciu międzywojennym znaczenie tego czynnika słabło, a to ze względu na fakt, że liczba emigrantów, także z województw wschodnich, w latach trzydziestych spadała na tle załamania ekonomicznego określanego jako tzw. Wielki Kryzys.
Emigracja wiejskiej ludności niepolskiej była jedynie okresowa i związana z robotami sezonowymi, zwłaszcza na Łotwie. Trudno traktować ten ruch jako mający wpływ na kwestie proporcji pomiędzy polskimi i niepolskimi chłopami.
Za kluczowe zjawisko można byłoby uznać odtworzenie relacji mniejszościowej wiejskiej społeczności polskiej grupy chłopskiej z białoruską i ukraińską większością. Przypuszczać można, że było to zjawisko nie tylko skomplikowane, ale też zależne od uwarunkowań lokalnych i okoliczności stwarzanych przez sytuację polityczną, które to okoliczności były zmienne.
Chłopi polskiej narodowości, którzy rozsiani byli na około połowie terytorium państwa, stanowili zdecydowaną mniejszość wśród ludności tamtejszych wsi. Byli więc grupą szczególną, która poddawana była w ciągu dwudziestolecia międzywojennego presjom nieistniejącym na terenach, gdzie większością była ludność polska. Odgrywali także w tych rejonach większą rolę, niż mógł wskazywać na to ich potencjał liczbowy.
Do pogłębienia tej tematyki zapraszamy w obszernym artykule Piotra Cichorackiego Chłopi polscy w województwach wschodnich II Rzeczypospolitej. Mniejszość nierozpoznana. Czytaj artykuł.
Książka Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze jest dostępna w sklepie internetowym wydawcy.
Fotografia: Ludność wiejska na rynku w Gródku Jagiellońskim (1934), Narodowe Archiwum Cyfrowe
Oprac. Arkadiusz Olszewski
Oprac. na podst. artykułu Piotra Cichorackiego Chłopi polscy w województwach wschodnich II Rzeczypospolitej. Mniejszość nierozpoznana [w:] Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze, red. M. Wyżga i J. Załęczny, Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi, Wydaw. Akademii Humanistycznej, Warszawa 2023, s. 147–156.
[1] J. Borkowski, Chłopi w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1987, t. I-II; tamże, Postawa polityczna
chłopów polskich w latach 1930-1935, Warszawa 1970.
[2] Historia chłopów polskich, t. 3, Okres II Rzeczypospolitej i okupacji hitlerowskiej, Warszawa 1970.
[3] S. Lato, Ruch ludowy wobec sanacji (z dziejów politycznych II Rzeczypospolitej), Rzeszów 1985.
[4] Zwłaszcza: J. Jachymek, Oblicze społeczno-polityczne wsi lubelskiej 1930-1939, Lublin 1975.
[5] J. Szaflik, Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast” 1926-1931, Warszawa 1970.
[6] A. Zakrzewski, Wincenty Witos. Chłopski polityk i mąż stanu, Warszawa 1982.
[7] J. Żarnowski, Społeczeństwo II Rzeczypospolitej, Warszawa 1973.
[8] G. Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931-1948, Toruń 2005, s. 83-101.
