W wydanej przez Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi publikacji „Chłopi polscy na przestrzeni wieków”, pod redakcją prof. Jolanty Załęczny i prof. Mateusza Wyżgi, autorzy podjęli się opracowania wielu istotnych kwestii związanych z historią i tożsamością polskiej wsi.
W zamieszczonym w publikacji artykule Chłopi w dobrach kościelnych w XVI−XVIII wieku prof. Radosław Lolo podjął wątek dotyczący społeczeństwa chłopskiego na wsiach kościelnych. To element, który warto omówić w kwestii narracji dziejów kultury chłopskiej.
Liczbę miast kościelnych w Koronie w tamtych czasach oblicza się na 101 (jest to 16% ogółu miast). Sytuacja chłopów zamieszkujących dobra kościelne była podobna do położenia pozostałej części ludności wiejskiej. Istniały jednak pomiędzy nimi pewne różnice. Wśród grup zamieszkujących tereny należące do duchownych wyróżniali się ubożsi chłopi, którzy zajmowali się ogrodnictwem. Zdarzało się, że chłopi przechodzili do stanu duchownego i zostawali zakonnikami lub wikarymi.
Jako ciekawostkę warto przytoczyć, że we wsi Targówka w XVIII wieku ponad 80% chłopów odrabiających pańszczyznę na terenach należących do Kościoła było żonatych, a każde małżeństwo miało średnio dwoje dzieci.
Własność ziemska
Własność ziemska należąca do Kościoła katolickiego ukształtowała się w Polsce już w średniowieczu. Wielkość kościelnych ziem różniła się w zależności od województwa. Pod koniec XVI wieku w województwie krakowskim powierzchnia terenów kościelnych wynosiła 3467 km kw. W województwie sieradzkim była to już mniejsza powierzchnia (2247 km kw.), natomiast w województwie wielkopolskim do Kościoła należały łącznie 594 osady o łącznej powierzchni 4664 km kw.
Na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej do instytucji kościelnych należały 162 wsie. Księża pobierali opłaty od chłopów na utrzymanie tych ziem, które stanowiły dobro Kościoła. Podatek nie był niczym niezwykłym. Chłopi musieli mieć dochody na opłacenie czynszów, aby zamieszkiwać kościelne tereny.
Działalność rzemieślnicza chłopów i zawody, które wykonywali
Ludność wiejska, która zamieszkiwała ziemie należące do duchownych nie zajmowała się jedynie uprawą roli. Prowadziła także działalność rzemieślniczą związaną z produkcją żywności. Angażowano się na przykład w produkcję chleba, a osady młyńskie i folwarczne, które w tamtych czasach należały do duchownych, stanowiły około 26% ogółu. Łącznie takich osad w województwie łęczyckim i sieradzkim było 20.
Ważną grupę w wiejskich osadach stanowili także rybacy, którzy mieli obowiązek dostarczania części swoich połowów ryb na kuchenne stoły księży prowadzących działalność duchowną w poszczególnych parafiach.
Rybacy pułtuscy z kolei zobowiązani byli dwa razy do roku płacić do zamku ryczałt, który w tamtych czasach wynosił 24 grosze. Dodatkowym warunkiem było sprzedawanie ryb jedynie na rynku w Pułtusku. Tam nabywano ryby do zamkowych kuchni.
Ze wsi do miast
Zjawiskiem, które zdarzało się w tamtych czasach, było przenoszenie się chłopów ze wsi do miast. Chłopi migrowali z mniejszych wsi do miast kościelnych. Byli to zwykle ambitni ludzie w sile wieku i raczej niebiedni. Chłopów, którzy zmieniali miejsce zamieszkania na większe miasteczko, musiało być stać na opłacenie obowiązujących tam podatków.
Pomiędzy XVI a XVIII wiekiem w Pułtusku osiedlali się chłopi z okolicznych wsi, między innymi ze Szwelic, Gnojna, Pniewa, Popław, czy Białowieży. Do miast kościelnych przenosiły się bardzo często całe rodziny. Miasta biskupie przyjmowały chłopów chętnie, jednak do pewnego momentu. W 1616 roku wprowadzono zakaz przyjmowania do większych aglomeracji miejskich osób nieznajomych i poddanych szlacheckich. Nie był to jednak zakaz rygorystycznie przestrzegany.
Społeczność chłopska z dóbr kościelnych była pomiędzy XVI a XVIII wiekiem zróżnicowana. Jak podsumowuje autor, warto bardziej wnikliwie przyjrzeć się temu wątkowi, który może być znakomitym tematem do dalszych prac badawczych nad złożonością grupy społecznej zamieszkującej dobra należące do duchownych.
Więcej o sytuacji chłopów w dobrach kościelnych można dowiedzieć się z artykułu Chłopi w dobrach kościelnych w XVI−XVIII wieku, zamieszczonego w wydanej przez NIKiDW publikacji Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze. Czytaj artykuł.
Książka Chłopi polscy na przestrzeni wieków jest dostępna w sklepie internetowym wydawcy.
Oprac. Arkadiusz Olszewski na podst.
artykułu Radosława Lolo Chłopi w dobrach kościelnych w XVI−XVIII wieku, [w:] Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze, red. M. Wyżga i J. Załęczny, Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi, Wyd. Akademii Humanistycznej, Warszawa 2023, s. 55-70.
Grafika: Chłopi przy pracy na rycinie z XVI-wiecznego Żywotu Ezopa Fryga (domena publiczna)
