Jajko to uosobienie wiecznie odradzającego się życia, nadzieja na narodziny żywego stworzenia. Będąc symbolem życia, w wielu kulturach na świecie, stał się też jednym z akcesoriów, towarzyszących świętu Zmartwychwstania Pańskiego.
Malowanie pisanek wywodzi się jeszcze z czasów przedchrześcijańskich. Najstarsza znaleziona pisanka w Polsce powstała w X wieku, a więc jest to prawdopodobne, iż Słowianie zanim przyjęli chrześcijaństwo podczas wiosennych świąt tzw. Jarych Godów, przygotowywali malowane jaja. Symbol ten był tak nośny, iż został włączony do religii chrześcijańskiej, a tradycja zdobienia pisanek na Wielkanoc jest żywa do dzisiaj.
Dzisiaj pisanki wykonuje się nie tylko w tradycyjnych technikach pisankarskich, jak technika batikowa, oklejania, czy rytownicza, ale także metody ich zdobienia podlegają innowacjom. Są pisanki dekoracyjnie malowane, ażurowe, wykonane przy pomocy wiertła dentystycznego, techniką decoupage’u, oplatane szydełkiem. Nie zawsze bazą pisanki jest jajko kurze, ale także kacze lub gęsie. W związku z pojawianiem się w Polsce ferm strusich w ostatnim czasie, pojawiły się także pisanki na jajach strusich, drewniane, ceramiczne czy styropianowe, dając nieograniczoną możliwość dekoracji.
Dawniej zdobieniem pisanek, tradycyjnie zajmowały się kobiety, gospodynie i ich córki w Wielki Czwartek. Teraz pisanki wykonuje się przez cały Wielki Post, a ich wykonawcami są także mężczyźni.
Motywy
Zarówno kolorystyka, jak i umieszczane na jajkach motywy zdobnicze miały wzmocnić ich magiczny charakter. Najczęściej występującymi i najstarszymi ornamentami są różnego rodzaju znaki solarne: rozety, swastyki, promieniste słoneczka oraz znaki mające zapewniać pomyślność: ślimacznice, motywy pastorałów, drzewka życia. Później pojawiły się: poziome i pionowe paski, szlaczki, kropki, motywy roślinne (gałązki, listki, kwiatki, rozkwitające pąki) oraz zwierzęce: baranki, kurczątka, kogutki. Teraz pisanki są często autorskimi dziełami.
Kolory
Do barwienia jaj używano kiedyś wyłącznie barwników naturalnych pochodzenia roślinnego: łupin cebuli; młodych pędów pszenicy i żyta; kory dębu, olchy i brzozy; wywaru z buraka ćwikłowego; suszonych liści malin. Teraz najczęściej pisanki farbuje się syntetycznymi farbami do tkanin lub specjalnymi barwnikami spożywczymi dostępnymi w sklepach.
Jakie jajka
Na pisanki, w których rolę odgrywa widoczny kolor skorupki (np. kroszonki lub współczesne niefarbowane pisanki ażurowe) wybiera się jajka o barwie białej, ponieważ uważa się, że są ładniejsze i lepiej kontrastują z kolorem, na który się je farbuje, niż te ciemne.
Wydmuszka czy jajko pełne
Dzisiaj pisanki najczęściej wykonuje się na wydmuszkach. Kiedyś wykonywano je wyłącznie na jajkach pełnych i do dzisiaj niektóre twórczynie uważają, że tylko takie są właściwe, ponieważ w wydmuszce jest ‘pustka’, a nie potencjał życia. Niemniej, nie traktując tego przekonania dosłownie, również pisanka jako ‘reprezentantka’ jajka pozostaje ze swoim głębokim znaczeniem sprawczości życia.
Przegląd tradycyjnych technik
Pisanki łowickie
W Łowickiem, jajka zdobi się kolorowymi miniaturowymi wycinankami, są to tzw. oklejanki. Technika ta polega na oklejaniu kolorowym papierem, na którym widnieją wzory przeniesione z tzw. kodry łowickiej, czyli charakterystycznej wycinanki z tego regionu – z różnobarwnymi wielowarstwowymi kwiatkami, kogutkami. Niektóre pisanki mają formę dzbanuszka.
Oklejanki kurpiowskie z rdzenia sitowia i włóczki
Na Kurpiach Białych, w okolicy Wyszkowa wykonuje się pisanki oklejane rdzeniem sitowia i kolorowymi włóczkami (w żywych kolorach: czerwonym, żółtym, niebieskim, zielonym), ułożonymi w misterne geometryczne wzory. Sitowie zbiera się w październiku, listopadzie, jeszcze przed pierwszymi mrozami, a następnie wyciąga jego rdzeń, który służy do zdobienia. Technika ta występuje wyłącznie w regionie Kurpi Białych.
Technika batikowa
To najstarsza technika zdobienia jaj, określana jako „pisanie woskiem”. Współcześnie występuje głównie we wschodnich regionach Polski, znana jest także w krajach Europy Wschodniej i Bałkanach.
Metoda ta polega na nakładaniu wosku, a następnie farbowaniu. Farba barwi tylko miejsca, które są bez wosku. Na umytym i ugotowanym jajku należy narysować wzór roztopionym woskiem za pomocą specjalnego lejka lub główki od szpilki wbitej w patyczek. W ten sposób można farbować pisankę kilkukrotnie. Następnie ściera się wosk szmatką i pokrywa tłuszczem i poleruje. Takie pisanki wykonuje się na Kurpiach Zielonych, w Opoczyńskiem, Rawskiem, w Regionie Radomskim, Lubelszczyźnie, na Suwalszczyźnie.
Jedne z bardziej efektownych są pisanki huculskie, które trafiły do Polski wraz z powojenną repatriacją ludności. Dzisiaj pisanki o wzorach huculskich wykonuje się na Opolszczyźnie i Dolnym Śląsku. Na pisankach pojawiają się motywy solarne, geometryczne, ale także zoomorficzne i roślinne.
Kroszonki opolskie
Wykonywane są techniką rytowniczą, która polega na uzyskiwaniu ornamentu przy użyciu ostrego narzędzia (żyletka, nożyce, brzytew, a nawet noże szewskie, obecnie noże-skrobaki) na zabarwionej skorupce jajka. Kroszonki najczęściej barwiono na czerwono, brązowo i czarno. Obecnie ten zestaw kolorów został powiększony do wszystkich możliwych do osiągnięcia barw. Na kroszonkach najczęściej pojawiają się motywy roślinne.
Tekst: Małgorzata Jaszczołt
Fot. Kinga Rogalska
