Katarzyna Slany: Droga Pani Doktor, Pani Sylwio spotykamy się tutaj z powodu niezwykłego projektu Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi. Seria wydawnicza nosi nazwę Z Krainy Złotych Pól. W jej ramach różnorodni twórcy zainicjowali publikację książek skierowanych do dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Jest Pani jedną z realizatorek tego projektu, proszę nam o nim opowiedzieć.
Sylwia Nehring: Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi (NIKiDW) w 2022 roku rozpoczął publikację serii książek skierowanych do odbiorcy dziecięcego w ramach projektu Z Krainy Złotych Pól. Celem serii jest ukazanie najmłodszym czytelnikom, jak dawniej wyglądało życie na polskiej wsi. W jaki sposób jej mieszkańcy pracowali, jak mieszkali i gdzie się spotykali, jakie ubrania nosili, z czego były wykonane oraz gdzie je pozyskiwali? W jaki sposób świętowali oraz jakie przyrządzali potrawy przez cały rok.
KS: Bardzo ciekawe. Gdzie zatem możemy szukać odpowiedzi na te pytania?
Sylwia Nehring: Odpowiedzi na te pytania znaleźć można w naszych wydawnictwach: książkach z bajkami ludowymi dla dzieci oraz zestawie sześciu książek pt. „Wyprawy z Etnoekipą. Poznaj dawną wieś” skierowanych do uczniów szkół podstawowych, które wprowadzą dzieci w tajniki wiedzy z zakresu etnografii Polski. Wybraliśmy te dwa rodzaje publikacji, by dotrzeć do szerszego grona odbiorców. Z jednej strony, dostępne będą książki z tradycyjną wiedzą, a z drugiej – ciekawe bajki, niemal takie same jak te, które od zawsze dziadkowie i rodzice opowiadali swoim pociechom do snu.
KS: Jakie ramy chronologiczne przyjęliście dla serii Z Krainy Złotych Pól?
Sylwia Nehring: Ramy chronologiczne serii Z Krainy Złotych Pól nawiązują do okresu sprzed drugiej wojny światowej, kiedy osadnictwo mieszkańców terenów wiejskich było naturalne, niezmącone późniejszymi wydarzeniami historycznymi.
KS: Co oryginalnego proponuje Wasza seria?
Sylwia Nehring: Zaczniemy od krótkiego opisu bajek ludowych dla dzieci. Każdy z nas zna lub kojarzy bajki braci Grimm czy Hansa Christiana Andersena. Naszym zdaniem nie mniej cenne i wartościowe są te, które przekazywano sobie na podstawie rodzimych historii zasłyszanych lub wymyślonych przez rodzinę, przyjaciół czy sąsiadów. Tego rodzaju bajki i opowieści nie tylko umilały odpoczywanie czy zasypianie, ale i prace, jakie wykonywano w ciągu roku, np. podczas darcia pierza, tkania itp. W naszych książkach wspominają o tym bajarze w swoich opowieściach oraz biogramach. W historiach tych poznać można nie tylko postacie z wierzeń ludowych, ale i opisy życia na wsi, wyglądu domostw, czynności, jakie wykonywano w gospodarstwie w ciągu roku, czy relacji między dworem a wsią. Słowem, świat, którego już nie ma.
KS: Z Pani wypowiedzi wynika, że materiału jest dużo. Czy będzie kilka tomików owych bajek, baśni oraz etnologicznych opowieści poświęconych różnym zagadnieniom?
Sylwia Nehring: Każdy tom bajek poświęcony będzie innemu województwu w kraju, zatem czytelników czeka jeszcze aż trzynaście niesamowitych tomów. Przyjęliśmy klucz województw, aby ułatwić poznawanie prezentowanych regionów i odpowiednio zachęcić czytelników do ich samodzielnego odkrywania. Zarówno w pierwszym, drugim, jak i trzecim tomie, posługując się terminami: Podkarpacie, Podlasie i Suwalszczyzna oraz Wielkopolska nawiązujemy nie do ich historycznych czy etnograficznych granic, a terenów, jakie wchodzą w skład obecnego podziału administracyjnego Polski. Zdecydowaliśmy, że pierwsze kilka tomów poświęconych zostanie regionom mniej rozpoznawalnym.
KS: Rozumiem, że Waszymi odbiorcami mają być dzieci w wieku wczesnoszkolnym i szkolnym?
Sylwia Nehring: Dokładnie. Naszym celem jest przekazywanie najmłodszym wspólnego dziedzictwa kulturowego, dlatego dążymy do tego, aby bajki były zebrane przez nas. Nie raz słyszeliśmy, że niestety jest już za późno, bowiem zbyt dużo osób odeszło w ostatnich latach, które mogły jeszcze pamiętać dawną polską wieś. Będąc w trakcie prac nad czwartym tomem, wiemy, że nie jest to do końca prawda. W trakcie kilku wyjazdów badawczych spotkaliśmy wiele osób, które okazały się skarbnicą wiedzy.
KS: Jakie osoby zapraszacie do udziału w projekcie?
Sylwia Nehring: Do udziału w naszym projekcie zapraszamy zawsze najbardziej znanych autorów książek dla dzieci oraz ilustratorów dziecięcych w kraju. Kluczem nawiązania współpracy jest związek danej osoby z prezentowanym regionem. Uważamy, że najlepiej piękno i bogactwo kulturowe regionu przekażą osoby, które go znają, są związane z nim zawodowo lub prywatnie. Mamy nadzieję, że dzięki pomocy i zaangażowaniu autorów i ilustratorów książek uda nam się dotrzeć do jak największego grona odbiorców.
KS: Jak wygląda szczegółowo praca w projekcie?
Sylwia Nehring: Zależy nam na tym, aby zarówno tekst, jak i ilustracje w książkach były wierne etnografii regionu, dlatego przy każdym tomie korzystamy z pomocy ekspertów – znawców regionu oraz regionalnych muzeów etnograficznych i muzeów na wolnym powietrzu. Dzięki konsultacji z nimi powstają wprowadzenia merytoryczne, słowniczki pojęć oraz szata graficzna książki. W przypadku ostatnich elementów, czyli ilustracji i grafik wysyłane są one do muzeów w celu akceptacji wyglądu zabudowań, strojów, zdobień przedmiotów użytkowych itp. Każdy detal na ilustracji, którą można zobaczyć w naszych książkach, odpowiada wiedzy i obiektom, jakie poznać można w muzeach etnograficznych czy niekiedy na samej wsi. Wprowadziliśmy też model pracy, w ramach którego ilustrator, grafik i koordynator projektu muszą odbyć krótkie szkolenie z zakresu kultury ludowej danego regionu w każdym z muzeów etnograficznych, z którymi współpracujemy na potrzeby danego tomu. Do tej pory do współpracy zaprosiliśmy: Biebrzański Park Narodowy, Książnicę Podlaską im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie, Muzeum Okręgowe w Koninie, Muzeum Okręgowe w Suwałkach, Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, Podlaskie Muzeum Kultury Ludowej w Wasilkowie.
KS: Rozumiem, że ogromną rolę w projekcie będą odgrywać ilustracje?
Sylwia Nehring: We wszystkich książkach z bajkami ludowymi dzięki wskazówkom od muzeów piękne ilustracje każdorazowo będą uzupełniać motywy tkanin lub wzorów ludowych, które charakterystyczne są dla danego regionu. I tak, w pierwszym i trzecim tomie papier na okładce nawiązywał do koszul płóciennych, jakie noszono dawniej na polskiej wsi. Wstążeczkę zdobi wzór zdjęty z elementów zdobienia pogórzańskiej chaty znajdującej się w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, a na wyklejce można zobaczyć wzory inspirowane haftami prezentowanych w książce grup etnograficznych. Tak samo dobraliśmy symbole przyporządkowane wspomnianym grupom na mapie. W drugim tomie część elementów książki, jak wstążeczka, wyklejka, strony ze słowniczkiem pojęć i z biogramami zdobią motywy odwzorowane z tkanin podlaskich i suwalskich, w tym krajki sokólskiej, białoruskiego haftu krzyżykowego, krajki litewskiej, tkaniny dwuosnowowej, sejpaka czy pięknych ornamentów inspirowanych kulturą tatarską. Na mapie, każdej z wymienionych grup, przyporządkowaliśmy symbol związany z ich haftem, wzorem z tkaniny czy elementu zdobienia. Z kolei, grzbiet, wstążeczkę, wyklejkę i strony wewnątrz tomu trzeciego zdobią m.in. hafty krajeński i pałucki, charakterystyczna dla Wielkopolski snutka golińska, jak również wzory z tkanin i haftów typowych dla regionu, z którego pochodzi dana bajka.
KS: To fascynujące przedsięwzięcie, dbałość o precyzję i kunszt budzą mój podziw! Do tego dochodzą zapewne emocje twórców?
Sylwia Nehring: Powyżej opisane zostały ogólne założenia bajek ludowych dla dzieci, ale każda książka jest wyjątkowa również dzięki wspomnieniom i przeżyciom autorów. Pani Jola Richter-Magnuszewska mieszka w dawnej pogórzańskiej chacie. Z kolei inspiracji do bajki pt. O Wasylu co się wilka nie bał, a dokładnie wątku szeptuchy Haliny, dostarczyły pani Justynie Bednarek osobiste doświadczenia związane z przeprowadzką na Podlasie. Pan Maciej Szymanowicz poznając „język prosty”, korzystał z rad bliskich mu osób, które posługiwały się nim w dzieciństwie. Natomiast pani Paulina Wyrt w czasach szkolnych uczyła się jak robić pałuckie pająki.
KS: Sporo w tej serii wiedzy etnograficznej, etnologicznej i niszowej, rodzimej mitologii etnicznej, którą uwielbiam! To doskonała rzecz dla małych i dużych. A co z tzw. zabobonem, przesądem, rytuałami na odgonienie zła?
Sylwia Nehring: Wydawane przez NIKiDW bajki ludowe mogą wydawać się młodszym czytelnikom szczególnie ciekawe ze względu na bohaterów (np. szeptuchy, czarownice i diabły czy postacie związane z mitologią mniejszości etnicznych i etnograficznych). Podobnie rzecz się ma z przedstawianiem sytuacji, takich jak zwyczaje i obrzędy ludowe, praca na polu i w zagrodzie, wspomniane już czynności jak darcie pierza czy tkanie. Mamy nadzieję, że ich opisy wraz z pięknymi ilustracjami Joli Richter-Magnuszewskiej, Macieja Szymanowicza i Pauliny Wyrt zainspirują dzieci do tworzenia własnych prac i bajek.
KS: Jeśli Pani może zdradzić cokolwiek, serdecznie proszę o wskazanie czterech utworów serii najbardziej przez Panią lubianych.
Sylwia Nehring: Do moich ulubionych bajek należą:
Jak na Świętego Jana figura doradzała Marysi, tom I: Podkarpacie – ze względu na urzekający kontekst natury, przesilenia letniego, magicznego kwiatu paproci i tajemniczości;
O zapadłej karczmie, tom I: Podkarpacie – bajka jest ciekawa, nie tylko ze względu na odwołanie do miejsca, które naprawdę istnieje, ale i dobór bohaterów (diabły, czarownice, demony, rycerz, mieszkańcy wsi);
Zmyślna dziewczyna i zalotnicy, tom II: Podlasie i Suwalszczyzna – bajka jest nietypowa, z charakterem i niesamowitą postacią głównej bohaterki, która jest silną, pewną siebie dziewczyną. Wie czego od życia chce i potrafi sprzeciwić się innym;
O dwóch braciach, tom III: Wielkopolska – ze względu na piękną historię dwójki rodzeństwa;
Gra pt. Cztery pory roku z bajkami Podlasia i Suwalszczyzny, tom II: Podlasie i Suwalszczyzna – według mnie gra pięknie uzupełnia się z treścią tradycyjnych bajek oraz merytorycznymi wstępami i słowniczkiem pojęć. Dzięki niej czytelnik pozna ciekawe pod kątem turystycznym miejsca, do których może wybrać się każdy z nas.
Ponadto, bardzo lubię wprowadzenia merytoryczne pt. Kogo w tej książce poznamy – ponieważ jako osoba dorosła, dużo się z nich dowiedziałam.
KS: Interesuje mnie także, czego oczekujecie po wydaniu książek z tej serii? Dlaczego są tak niezmiernie ważne?
Sylwia Nehring: Wydaje mi się, że największym sukcesem serii Z Krainy Złotych Pól będzie to, jeśli dzieci zainteresują się bajkami ludowymi i samą kulturą ludową, a zainspirowane książkami zechcą poznać dany region kraju itp. Wprowadzenie edukacji w tym zakresie od najmłodszych lat jest niezwykle ważne. Mam nadzieję, że dzięki takim przedsięwzięciom – jak nasza seria – kultura ludowa oraz poznawanie jej staną się czymś normalnym, „fajnym”, znajomością czego można zabłysnąć nawet w grupie rówieśniczej!
KS: W naszej prywatnej rozmowie wspominała Pani o drugim projekcie zainicjowanym przy serii Z Krainy Złotych Pól?
Sylwia Nehring: Owszem! Chodzi tu o książki zatytułowane „Wyprawy z Etnoekipią. Poznaj dawną wieś”. Celem ogólnym tych książek jest zaznajomienie najmłodszych czytelniczek i czytelników z podstawowymi informacjami z zakresu etnografii Polski i jej regionalnego zróżnicowania. Będzie ono przedstawione na podstawie wybranych zagadnień w taki sposób, by opowiadając o czasach przeszłych, wzbudzić ciekawość tym, co nadal funkcjonuje i poddawane jest nieustannemu procesowi wartościowania i redefiniowania. Biorąc pod uwagę regionalne, etniczne, religijne i społeczne zróżnicowanie krajobrazu kulturowego zostaną omówione szczegółowo następujące zagadnienia: budownictwo tradycyjne i współczesne; gospodarka; rzemiosło i rękodzieło; ubiór codzienny i odświętny; pożywienie codzienne i obrzędowe; obrzędowość doroczna. Przewodnikami po tematach, opisanych w sześciu książkach, są postaci nawiązujące do polskiego folkloru tradycyjnego: Bazyl, Bebe, Buczka i Chmuri.
KS: Jak zatem wygląda podział tematyczny tomów?
Sylwia Nehring: Podział tematyczny tomów prezentuje się następująco:
Tom I: Domowe ognisko – gdzie i jak mieszkano?
Tom II: Nie tylko w polu – jak pracowano na wsi?
Tom III: Zrób to sam – jak robiono różne przedmioty?
Tom IV: Ładnie i paradnie – w co się ubrać?
Tom V: Co do garnka włożyć – w jaki sposób przygotowywano jedzenie?
Tom VI: Kartki z kalendarza – jak dawniej świętowano?
W każdym tomie uczniowie i czytelnicy dzięki pomocy Etnoekipy mogą nie tylko poznać merytoryczny opis wybranych zagadnień, lecz także liczne ciekawostki i zagadki, trudne pojęcia czy obszerne opisy przedmiotów i narzędzi stosowanych dawniej na wsi. Na końcu każdej książki znajdą się zabawy edukacyjne w formie quizów, krzyżówek, zestawów ćwiczeń, zachęcające do interakcji i do samodzielnych poszukiwań. Opisane powyżej treści nawiązują między innymi do Listy Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, Krajowej Listy Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego oraz Listy Produktów Tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
KS: Czy możemy poznać autorów tych książek?
Sylwia Nehring: Autorkami są: profesor Anna Weronika Brzezińska (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza), profesor Katarzyna Smyk (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej), doktor Katarzyna Ceklarz (Podhalańska Państwowa Uczelnia Zawodowa w Nowym Targu), doktor Karolina Dziubata-Smykowska (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza), doktor Katarzyna Waszczyńska (Uniwersytet Warszawski). Za warstwę ilustratorską odpowiada pani Ewelina Garbula. Wsparciem merytorycznym w projekcie służył Ośrodek Rozwoju Edukacji (ORE).
KS: Brzmi to fascynująco! A czy będzie możliwość wykorzystania projektu w edukacji szkolnej?
Sylwia Nehring: Naturalnie! Książki wzbogacone zostaną już w tym miesiącu przykładowymi scenariuszami zajęć dla nauczycieli, które udostępnione będą na stronie internetowej Etnoekipa.pl.
NIKiDW przygotował wiele działań mających na celu popularyzowanie Etnoekipy w przestrzeni szkolnej i bibliotecznej w całym kraju. W marcu odbyła się konferencja, w trakcie której nie tylko zaprezentowano wydawnictwo, lecz także poruszono kwestie związane z jego wykorzystaniem podczas zajęć szkolnych oraz odpowiednim przygotowaniem do tego grona pedagogicznego (zapis konferencji dostępny jest na stronie internetowej NIKiDW). Z kolei w kwietniu rozpoczęliśmy cykl webinariów dla nauczycieli i bibliotekarzy z całej Polski. W programie webinariów staramy się odpowiedzieć na pytanie, dlaczego edukacja regionalna jest istotna; przypomnieć, jak ważna jest świadomość własnych korzeni, wiedza o najbliższym otoczeniu – „małej ojczyźnie” i szerzej – o regionie, aby rozwijać skrzydła – otwierać się na różnorodność, którą młodzież napotka, idąc w świat.
Przypominamy nauczycielom o atrakcyjności tak zwanej edukacji ekspedycyjnej – związanej z wyjściem poza teren szkoły na bliższe i dalsze wyprawy. Są one okazją do odkrywania skojarzeń z miejscami przemierzanymi codziennie, jak pobliska łąka, rzeka, sklepik. Zachęcamy do podejmowania, w miarę możliwości, także dalszych wycieczek – do muzeów etnograficznych lub zagród edukacyjnych. Pokazywanie jak dawniej wytwarzano różne przedmioty samodzielnie, jak szyto stroje czy przygotowywano i przechowywano jedzenie, jak przebiegało życie zgodnie z rytmem natury. To wątki, dzięki którym można znakomicie nawiązać do współczesnej kultury – do coraz bardziej popularnych i pożytecznych idei typu slow food i zero waste.
Dawna sztuka zdobnicza – hafty, wycinanki, malowanie izby, świąteczne przystrajanie domu i przestrzeni podwórka – różne w zależności od regionu, przypominają o wyższości niepowtarzalnego rękodzieła nad seryjną produkcją fabryczną. To służy podkreślaniu indywidualności, a wiemy, jak ważne jest dla młodych ludzi bycie oryginalnym.
W trakcie webinariów nauczyciele otrzymują solidną porcję wiedzy etnograficznej o regionie, w którym żyją i pracują. Dzięki temu, pracując potem z uczniami w oparciu o pakiet Wyprawy z Etnoekipą, mogą dostosować aktywności i osnuć je na motywach typowych dla najbliższego otoczenia. Wspólnie z uczniami wchodzą w proces rozpoznawania własnych tradycji kulturowych i badania ich źródeł.
Taki aktywizujący sposób na rozwijanie kompetencji kulturowych, uznawanych za ważne kompetencje przyszłości, jest skuteczny i atrakcyjny dla uczniów, jak każde uczenie się przez samodzielne dociekania oraz przez doświadczanie świata.
KS: Pani Sylwio dziękuję pięknie, że wprowadziła nas Pani w ten znakomity projekt, który można wykorzystać w szkolnej dydaktyce, ale także w pracy ze studentami w Uniwersytetach i wielu innych miejscach. Jak obiecałam, naszą rozmowę zwieńczy recenzja książki Justyny Bednarek Cuda nad Rospudą i inne bajki. Podlasie i Suwalszczyzna, która jest znakomitą egzemplifikacją wszystkich bajek ludowych wydanych w serii Z Krainy Złotych Pól.
