Informacje na temat ludności chłopskiej, które można było odnaleźć w prowadzonych systematycznie księgach parafialnych i metrykalnych, z pewnością mogą dość dobrze obrazować życie i relacje społeczne na staropolskich wsiach. Spisy te obejmowały różne kategorie chłopstwa, które zamieszkiwały poszczególne wsie.
W wydanej przez Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi publikacji Chłopi polscy na przestrzeni wieków, pod redakcją prof. Jolanty Załęczny i prof. Mateusza Wyżgi, autorzy podjęli się opracowania wielu istotnych kwestii związanych z historią i tożsamością polskiej wsi, w tym także wątku o którym wspomniano powyżej.
W artykule Wieś staropolska w źródłach archiwalnych Mateusz Wyżga stara się przybliżyć historyczne źródła świadczące o obrazie wsi staropolskiej. Źródła te, którymi najczęściej były prowadzone księgi metrykalne, czy księgi sądowe wiejskie, mogą uświadomić współczesnym badaczom wsi jak wyglądało codzienne życie na wsi w dawnych czasach.
Jest to istotny element w kwestii narracji dziejów kultury chłopskiej.
W prowadzonych dokumentach opisywano nie tylko zawierane na wsiach małżeństwa czy chrzty, ale także transakcje nieruchomościami pomiędzy chłopstwem oraz kupno, sprzedaż czy darowizny. Dobrze zachowały się księgi sądowe wiejskiego klucza dóbr szlacheckich w Andrychowie, który został miastem dopiero w roku 1767.
Księgi sądowe wiejskie stanowią ważne źródło informacji na temat dawnego życia społecznego i gospodarczego rodzin chłopskich. Atutem tego typu ksiąg są także testamenty. W systemie folwarczno-pańszczyźnianym występowało podwójne prawo do ziemi. Gospodarstwo i areały chłopi posiadali jako własność użytkową, a własność nadrzędną miał dwór. Chłopi mogli dziedziczyć własność użytkową w postaci zabudowań i nieruchomości. Tego typu kwestie związane z własnością użytkową i różnorodną własnością ruchomą znajdują się w testamentach, zachowanych z dość wczesnego okresu.
Do dworskiej dokumentacji gospodarczej należą dokładne spisy mieszkańców, opisy dóbr ruchomych i nieruchomych w danej wsi, czyli inwentarze. Źródła takie zawdzięczamy dworskim kancelariom, pomagają one odtworzyć nieistniejącą już przestrzeń wsi, zatarte układy i przebieg dróg, a także opisać dawne zabudowania, na przykład w dworach czy karczmach. Duża liczba inwentarzy zachowała się w archiwach podworskich czy w archiwach korporacji kościelnych i klasztorów, czyli tam gdzie ktoś posiadał dobra ziemskie.
Walorem tego typu dokumentacji są zestawienia ludności chłopskiej, która zamieszkiwała konkretną wieś. W materiałach tych podawano, jakie prace podejmowało chłopstwo, jakie obowiązki mieli ówcześni mieszkańcy wsi, jakie były ich zajęcia i sposoby utrzymania.
Inne typy źródeł to księgi miejskie. Drobne miasta pełniły funkcję centrów lokalnego rynku towarowego i rynku pracy. Miasta te stanowiły rejon wymiany handlowej z okolicznymi wsiami. Dzięki księgom miejskim poznajemy społeczną otwartość chłopów w obszarze ekonomicznym.
Z zapisek metrykalnych można wydobyć ciekawe informacje, powiązane z naszą polską historią. We wsi Rzędowice w parafii Koniusza, gdzie mieszkał Wojciech Bartos – chłop, zwany później po matce Głowackim[1], w sierpniu 1799 r. odbyło się wesele miejscowego chłopa Franciszka Deja, który w wieku 45 lat nadal był kawalerem oraz trzydziestoletniej Franciszki Adamikowej, pochodzącej ze wsi Radłów. Adamikowa przebywała na służbie we wsi Więckowice w parafii Żębocin, odległej o 8 km od Rzędowic. Radłów to prawdopodobnie wieś biskupów krakowskich, w pobliżu Tarnowa. Adamikowa znalazła pracę przeszło 40 kilometrów od domu, z którym niewiele miała wspólnego, skoro przedślubne zapowiedzi ogłoszono w parafiach Żębocin i Koniusza. Świadkami na ślubie byli dwaj szlachcice, Wawrzyniec Gołczyński, ekonom z pobliskiej wsi Łyszkowice oraz Józef Garlicki, ekonom dworski w Rzędowicach, być może ten sam, który według legendy miał wcześniej sprzeczkę z Wojciechem Bartosem.
Rok przed tą parą we wsi Rzędowice w parafii Koniusza, ślub wziął rzędowicki rolnik, Stanisław Kozik, którego wiek określano na około 70 wiosen (w tamtych czasach ludzie nie przykładali wagi do dokładnego wieku, podawali go jedynie w zaokrągleniu). Za żonę wybrał sobie pięćdziesięcioletnią wtedy wdowę, Agnieszkę Idzikową z Koniuszy. Stanisław Kozik mógł być krewnym miejscowego chłopa, Kazimierza Kozika, urodzonego w 1797 r. On zaś w roku 1880 przekazał legendarną opowieść o swym krajanie, Wojciechu Bartosie (Bartoszu), którego nie znał osobiście. Znał zaś jego córki: Helenę, Cecylię i Justynę, które jak przekazał „wyszły za chłopów w Rzędowicach”. Idąc z wojskiem Tadeusza Kościuszki ku Racławicom, Wojciech Bartos miał podjechać konno do rodzinnej chałupy w Rzędowicach, aby odwiedzić swoją rodzinę. Potwierdzenie słów Stanisława Kozika można znaleźć w księgach metrykalnych parafii Koniusza. W listopadzie 1802 roku piętnastoletnia Helena „Głowacczanka” wyszła za mąż za starszego o 13 lat Wincentego Matczyka (Małka) z pobliskiej wsi Muniaczkowice, a w czerwcu 1807 roku Cecylia „Głowacka” licząca 18 lat wzięła ślub ze starszym Grzegorzem Nowakiem, urodzonym w Rzędowicach.
Jak widać, z ksiąg metrykalnych można wiele wyczytać na temat historycznych postaci i ówczesnych wydarzeń na wsiach.
O zaprezentowanych kategoriach źródeł do dziejów dawnej wsi polskiej i o ówczesnych zjawiskach społecznych zachodzących na staropolskiej wsi można przeczytać w artykule Wieś staropolska w źródłach archiwalnych, zamieszczonym w wydanej przez NIKiDW publikacji Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze. (Czytaj artykuł).
Książka Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze jest dostępna w sklepie internetowym wydawcy.
Oprac. na podst. artykułu Mateusza Wyżgi Wieś staropolska w źródłach archiwalnych, [w:] Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze, red. M. Wyżga i J. Załęczny, Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi, Wydaw. Akademii Humanistycznej, Warszawa 2023, s. 13-26.
Oprac. Arkadiusz Olszewski
fot. Archiwum Akt Dawnych Diecezji Toruńskiej
[1] Wojciech Bartos (Głowacki) urodzony około 1758 roku był polskim chłopem, kosynierem w czasie insurekcji kościuszkowskiej. Brał udział w bitwie pod Racławicami, w której odznaczył się wielkim męstwem, zdobywając działo rosyjskie poprzez zgaszenie lontu czapką. Za ten bohaterski czyn został mianowany chorążym. Źródło; https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojciech_Bartos_G%C5%82owacki [dostęp 24.07.2024].
