Tatarzy pojawili się po raz pierwszy na ziemiach ówczesnej Litwy oraz Polski około 600 lat temu, podczas rządów Wielkiego Księcia Witolda. Mieli strzec stolicy Litwy i chronić swą nową ojczyznę przed atakami wrogów. Liczba osadników tatarskich w Polsce rosła dość szybko, ponieważ prawie każda zmiana rządów w Chanacie Krymskim skutkowała represjami skierowanymi przeciwko poplecznikom dotychczasowego władcy. Byli wśród nich książęta tatarscy i najwyżsi dostojnicy, jednak zdecydowaną większość stanowili jeńcy wojenni, złapani przez Litwinów podczas wypraw wielkiego księcia Witolda przeciwko Chanatowi Krymskiemu na przełomie XIV i XV wieku. Od końca XVIII wieku liczba ludności tatarskiej w Polsce zaczęła się zmniejszać, co przede wszystkim miało związek ze stale postępującym procesem asymilacji tej grupy oraz z zaborem rosyjskim ziem wschodniej części naszego kraju, na których byli osiedleni.
Po zakończeniu I wojny światowej tereny zamieszkałe przez Tatarów znalazły się w granicach Polski, Litwy i Białorusi. Nieprzyjazne stosunki pomiędzy rządami tych państw sprzyjały osłabieniu więzi w obrębie społeczności, przyspieszając jednocześnie proces polonizacji, lituanizacji i rutenizacji. Tatarzy polscy aktywnie włączyli się w proces odbudowy naszego kraju. Rozpoczęli też organizację swojego życia religijnego i kulturalnego. Ich oddziały broniły Wilna, Grodna i Płocka w czasie wojny w 1919 i 1920 roku.
W odradzającej się Polsce zaczęły powstawać organizacje skupiające polskich Tatarów. W 1919 roku powołano do życia Centralny Komitet Tatarów Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy, a w 1923 roku Związek Muzułmański Miasta Stołecznego Warszawy. Zrodziła się też potrzeba stworzenia organizacji kierującej życiem religijnym, kulturalnym i społecznym całej wspólnoty muzułmańskiej, co skutkowało utworzeniem w 1925 roku Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej. Podlegało mu 19 gmin wyznaniowych na terenie województwa wileńskiego, nowogródzkiego, białostockiego oraz w Warszawie. Każda gmina miała swojego imama i muezina. W przedwojennej Polsce istniało 17 meczetów. W 1926 roku powstał prężnie działający Związek Kulturalno-Oświatowy Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej, prowadzący działalność oświatową i wydawniczą. Jego zadaniem było podniesienie poziomu kulturalnego ludności tatarskiej poprzez organizację bibliotek, amatorskich zespołów artystycznych, odczytów i zbieranie pamiątek historycznych.
Po II wojnie światowej z ponad sześciotysięcznej grupy Tatarów polsko-litewskich, na terytorium Polski pozostała niewielka, licząca około 3 tysiące osób społeczność. Rdzenni Tatarzy, którzy nie musieli opuszczać swych siedzib na obszarze historycznej Litwy, to zaledwie kilkadziesiąt osób. Pozostali, mieszkający w Polsce, musieli po 1945 roku znaleźć sobie nowy dom. Wyjechali na tzw. Ziemie Odzyskane, do: Gdańska, Szczecinka, Gorzowa Wielkopolskiego i Wrocławia. W latach 60. XX wieku chcąc przezwyciężyć rozproszenie terytorialne i zagrażającą im asymilację z miejscową ludnością, zaczęli z powrotem przenosić się na Podlasie w pobliże Bohonik i Kruszynian. Najliczniejsza grupa zamieszkała w Białymstoku i w Sokółce, nowych centrach polskiej Tatarszczyzny.
Od 1992 roku na terenie naszego kraju działa Związek Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej z siedzibą w Bohonikach. Organizacja ta odwołuje się do działalności międzywojennej Związku Kulturalno-Oświatowego Tartarów Rzeczypospolitej Polskiej, stawiając sobie za cel dążenie do zachowania świadomości etnicznej polskich Tatarów, integrację ludności pochodzenia tatarskiego oraz kultywowanie i propagowanie tradycji tatarskich, będących także elementem kultury polskiej.
Zauważalny w ostatnich latach dynamiczny rozwój tożsamości Tatarów stał się możliwy dzięki powstaniu wielu pism popularyzujących tematykę tatarską. Wydawane jest czasopismo „Rocznik Tatarów Polskich”, skierowane do środowisk naukowych badających szeroko rozumianą problematykę tatarską, do mniejszości tatarskiej w Polsce oraz do wszystkich odbiorców zainteresowanych relacją Polski ze Wschodem w aspekcie historycznym, kulturalnym i naukowym. Pojawiły się również inne periodyki, jak „Życie Tatarskie”, „Przegląd Tatarski”, „Pamięć i Trwanie”, książki poświęcone historii i tradycjom polskich Tatarów oraz publikacje ściśle religijne przygotowane w celu poznania islamu – historii religii, zasad i praktyk.
Dla wszystkich zainteresowanych bliższym poznaniem kultury i tradycji polskich Tartarów przygotowano Szlak Tatarski, który wiedzie przez szereg miejscowości podlaskich związanych historycznie, architektonicznie oraz współcześnie z kulturą tatarską i religią muzułmańską. Obejmuje on przede wszystkim ziemie powiatu sokólskiego. Rozciąga się wokół malowniczego krajobrazu Wzgórz Sokólskich, Puszczy Knyszyńskiej oraz Pagórków Nadświsłockich. Centralnymi miejscowościami szlaku są Bohoniki i Kruszyniany, najstarsze w obecnych granicach Polski skupiska wyznawców islamu. Obecnie mieszka tu niewielu Tatarów, ale czynne meczety i cmentarze muzułmańskie sprawiają, że oba te miejsca mają dla nich ogromne znaczenie nie tylko religijne, ale i historyczne. W Kruszynianach każdego roku organizowany jest Festiwal Tradycji i Kultury Tatarów Polskich, który przyciąga nie tylko narodowość tatarską zamieszkującą różne zakątki Polski, ale również wielu turystów. Wydarzenie to stanowi doskonałą okazję do zapoznania się z duchowym i materialnym dorobkiem Tatarów. Podczas imprezy można skosztować różnych potraw kuchni tatarskiej, posłuchać muzyki, obejrzeć stroje i tańce charakterystyczne dla tej grupy. Warto więc udać się na Podlasie i poznać prawdziwy smak orientu.
Tekst: Joanna Radziewicz
Fot. polona.pl
Źródła:
1. Łyszczarz, M..: Tatarzy w Polsce. Między tradycją a współczesnością. https://histmag.org/
2. Janicki, W.: Tatarzy w Polsce – naród, grupa etniczna czy „ludzie pogranicza”? Czasopismo Geograficzne 2000 nr 2.
3. http://atrakcjepodlasia.pl/
4. http://www.kruszyniany.pl/
5. Czerwiński, T.: Polska wieku kultur i religii. Warszawa 2013.
