W II RP istniało około 1 miliona gospodarstw małorolnych, które miały około 2 ha ziemi. Gospodarstw wielkoobszarowych, liczących powyżej 1 000 hektarów było około 2 tysięcy. Kilkanaście tysięcy gospodarstw miało od 50 do 100 ha. Posiadacze ziemscy stanowili w tamtym czasie 1 proc. społeczeństwa, ale w rękach ich było około 35−40 proc. ziemi.
Taka sytuacja wywoływała na wsiach często głębokie niezadowolenie u chłopów małorolnych i robotników rolnych, wśród których wpływy zaczynały zdobywać radykalne nurty polityczne. W tych społecznościach pojawili się z czasem komuniści, przynosząc hasła siłowej likwidacji ziemiaństwa, biorąc za wzór Rosję bolszewicką. Rozparcelowane zostały około 3 miliony ha ziemi. Na Kresach Wschodnich II RP, a także w Polsce Centralnej i Zachodniej utrzymały się jednak wielohektarowe gospodarstwa rolne, które liczyły po kilkaset, a nawet po kilkadziesiąt tysięcy hektarów ziemi.
Wybuch II wojny światowej i IV rozbiór II Rzeczypospolitej Polskiej między III Rzeszę oraz Związek Sowiecki spowodowały zniszczenie wielkoobszarowych gospodarstw ziemskich na Kresach Wschodnich II RP. Wielu polskich ziemian pod zaborem sowieckim zginęło w okrutny sposób z rąk białoruskich i ukraińskich chłopów, a także sowieckich oddziałów okupacyjnych. Wejście do Polski Armii Czerwonej w latach 1944–1945 spowodowało już całkowitą likwidację ziemiaństwa jako klasy społecznej. Reforma rolna została przeprowadzona przez twór quasi-rządowy, którym był Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN), stworzony przez Związek Sowiecki.
W dniu 6 września 1944 roku ogłoszono dekret o reformie rolnej, na mocy którego wszyscy posiadacze ziemi powyżej 100 ha lub 50 ha powierzchni użytkowej zostali wywłaszczeni i pozbawieni wszelkich dóbr. Założenia dekretu o reformie rolnej realizował PKWN, nadając ziemię chłopom małorolnym, średniorolnym i robotnikom folwarcznym. Zgodnie z dekretem rozparcelowano ok. 6,1 mln ha ziemi pomiędzy 1,1 mln chłopskich rodzin. Komunistyczne władze ówczesnej Polski rozdrobniły areał ziemski i stworzyły małe gospodarstwa rolne, których powierzchnia wahała się pomiędzy 2 a 10 ha. Nie przywiązywano do tego specjalnej wagi, bowiem zgodnie z leninowsko-stalinowskimi założeniami zamierzano niebawem skolektywizować wieś i stworzyć spółdzielnie lub państwowe gospodarstwa rolne z byłymi chłopami jako robotnikami rolnymi, pracującymi pod nadzorem komunistycznych zarządców.
Ogólnie rzecz biorąc, reformę rolną oceniano bardzo dobrze w okresie PRL, przedstawiając ją jako sprawiedliwą i udaną. W opracowaniach dekretu PKWN, autorstwa Władysława Góry, jednego ze sztandarowych historyków komunistycznych czasów PRL, reforma rolna zebrała obszerne pozytywne oceny[1].
Także w opracowaniach Henryka Słabka pojawiały się podobne, choć bardziej wyważone opinie, ukazujące pozytywne, rzeczowo uzasadnione oceny reformy rolnej[2]. Decyzje władz komunistycznych oceniał jako akt sprawiedliwości dziejowej, na którą chłopi czekali od czasów zniesienia pańszczyzny z lat 1848–1864 dokonanego przez zaborców.
Po upadku socjalizmu można było opisać obiektywnie skutki reformy rolnej z lat 1944–1949 w Polsce. Podtrzymywano stanowisko związane z nieodwracalnością tego procesu społeczno-gospodarczego i politycznego, jednak ze strony wywłaszczonych potomków ziemian wystąpiły żądania uzyskania rekompensaty za utracone majątki. Proces taki został częściowo przeprowadzony, ale na niewielką skalę. Wielu historyków gospodarczych, socjologów i politologów w późniejszym okresie zajęło się tym problemem ponownie.
W okresie PRL rolę Polskiej Partii Robotniczej (PPR) określano jako istotną w kwestii przeprowadzenia reformy rolnej w ówczesnej Polsce. O roli PPR w przeprowadzeniu reformy rolnej pisał Benon Dymek, przedstawiając ten proces jako niezwykle pozytywny dla wsi polskiej[3].
Reforma rolna dopiero w czasach III RP zaczęła być postrzegana jako proces bardziej złożony. Zaczęto pisać także o jej negatywnych zjawiskach. W taki sposób ukazał następstwa reformy Jan Taraszewski. Badacz zajął się sposobami, jakie zastosowały władze komunistyczne, aby reformę rolną w tej części Polski szybko i skutecznie przeprowadzić. Uwagę przywiązał do losów wysiedlonych ziemian i represjami wobec nich stosowanymi[4].
Po upadku komuny pojawiły się świadectwa źródłowe, pamiętniki, relacje i opracowania na temat losów ziemiaństwa polskiego pozbawionego majątków w wyniku działań władz komunistycznych[5]. Duży wkład w przywracanie pamięci o polskim ziemiaństwie ma Polskie Towarzystwo Ziemiańskie, które wydawało „Wiadomości Ziemiańskie”. Podobną rolę odgrywa także Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie. Jest jednak jeszcze wiele do zrobienia przez historyków, socjologów, historyków sztuki i znawców ekonomiki i rolnictwa w zakresie szerszego przedstawienia tej problematyki.
Więcej na temat społeczno-politycznych aspektów funkcjonowania polskiej wsi w pierwszych powojennych latach dowiedzieć się można z artykułu Życie społeczno-polityczne na polskiej wsi w latach 1944–1956. Stan i perspektywy badań (ze szczególnym uwzględnieniem problematyki niezależnego ruchu ludowego), zamieszczonego w publikacji Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze. Autor ukazał problem reformy rolnej i rolę Polskiej Partii Robotniczej w jej przeprowadzeniu, wspomniał o losach wywłaszczonego ziemiaństwa polskiego, opisał działalność Polskiego Stronnictwa Ludowego oraz przedstawił okres stalinowski w życiu społeczno-politycznym i gospodarczym wsi w świetle opublikowanych źródeł i badań historiograficznych epoki peerelowskiej i czasów III RP. Czytaj artykuł.
Książka Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze jest dostępna w sklepie internetowym wydawcy.
Fotografia: Broszura pt. „Co dała Polsce reforma rolna?”, przedstawia w złym świetle strukturę wsi polskiej w okresie międzywojennym i agituje za reformą rolną. Rok 1946, kopia cyfrowa z serwisu szukajwarchiwach.gov.pl ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, sygn. 58/1193/0/-/1116, Archiwum Państwowe w Radomiu.
Oprac. Arkadiusz Olszewski
Oprac. na podst. artykułu Romualda Turkowskiego Życie społeczno-polityczne na polskiej wsi w latach 1944–1956. Stan i perspektywy badań (ze szczególnym uwzględnieniem problematyki niezależnego ruchu ludowego), [w:] Chłopi polscy na przestrzeni wieków. Stan badań i perspektywy badawcze, red. M. Wyżga i J. Załęczny, Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi, Wydaw. Akademii Humanistycznej, Warszawa 2023, s. 157–172.
[1] W. Góra, Dekret PKWN o reformie rolnej, Lublin 1979; tenże, PPR w walce o podział ziemi obszarniczej (1944–1945), Warszawa 1962; tenże, Reforma rolna PKWN, Warszawa 1969.
[2] Zob. H. Słabek, Dzieje polskiej reformy rolnej 1944–1948, Warszawa 1972, tenże, Polityka agrarna PPR, Warszawa 1978.
[3]B. Dymek, Rola PPR w przeprowadzeniu reformy rolnej w województwie warszawskim (1944–1945), Warszawa 1963.
[4] J. Taraszewski, Reforma rolna na Południowym Mazowszu w latach 1944–1947, Góra Kalwaria 2010.
[5] Np. M. Walewska, W cieniu ustawy o reformie rolnej. Wspomnienia 1944–1945, Warszawa 2007; T i W. Tatarkiewiczowie, Wspomnienia, Warszawa 1979.
