CBR NIKiDW jest biblioteką naukową, podległą Ministerstwu Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Księgozbiór liczy obecnie 380 tys. woluminów, w tym 207 tys. wydawnictw zwartych i 131 tys. wydawnictw ciągłych. Nabytki pochodzą zarówno z rynku wydawniczego, jak również antykwarycznego. Oprócz gromadzenia i udostępniania literatury rolniczej i szeroko pojętych nauk przyrodniczych, etnologii, socjologii i kultury, biblioteka prowadzi również rozwiniętą działalność dydaktyczną i kulturalną. Organizuje warsztaty introligatorskie i lekcje biblioteczne dla młodzieży szkolnej, prezentując historię miejsca oraz ciekawe i wartościowe książki pochodzące z własnych zbiorów. Czytelnia biblioteki, zwana również Salą Kolumnową, oprócz funkcji bibliotecznych jest miejscem wystaw okolicznościowych, wernisaży, spotkań autorskich czy kiermaszów twórców ludowych. Imprezy te cieszą się dużym zainteresowaniem z uwagi na niebywałą urodę miejsca, jak również serdeczną i ciepłą atmosferę. W czytelni można też obejrzeć unikatowy sześciokątny stół, pamiątkę związaną z pobytem Józefa Piłsudskiego w Puławach i wojną 1920 roku.
Korzystanie z usług oferowanych przez bibliotekę jest ogólnodostępne i bezpłatne. Czytelnik ma możliwość wypożyczenia publikacji na zewnątrz, jak też skorzystania z nich na miejscu w czytelni. Dla czytelników chcących wypożyczyć zamówione pozycje w Warszawie od niedawna uruchomiony został punkt odbioru mieszczący się w siedzibie Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi przy Krakowskim Przedmieściu 66. Zachęcamy do odkrywania bogactwa polskiego piśmiennictwa rolniczego, dostępnego w połączonych katalogach pod adresem https://katalogi.bn.org.pl.\
Jesienią 2024 roku Centralna Biblioteka Rolnicza przystąpiła do systemu bibliotecznego Alma i rozpoczęła współkatalogowanie z Biblioteką Narodową. Działanie w ramach ogólnokrajowej sieci bibliotecznej umożliwia czytelnikom szybszy i bardziej przejrzysty dostęp do informacji. Dzięki wdrożeniu nowego systemu zasoby katalogu Biblioteki Narodowej wzbogaciły się o wartościowe pozycje ze zbiorów CBR NIKiDW i są dostępne dla każdego, kto posiada jedynie Internet.
CBR NIKiDW jako biblioteka naukowa posiada również bazę danych. We współpracy z pięcioma ośrodkami naukowymi: Biblioteką Główną SGGW, Biblioteką Główną Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, Biblioteką Główną Politechniki Bydgoskiej, Instytutem Biotechnologii Przemysłu Rolno-Spożywczego w Warszawie oraz Biblioteką Główną Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie rozwija własną bazę SIGŻ (System Informacji o Gospodarce Żywnościowej). Jest to dostępna bezpłatnie baza abstraktowa, zawierająca artykuły z czasopism naukowych z zakresu rolnictwa, weterynarii, nauk przyrodniczych i pokrewnych. Zespół SIGŻ realizuje także projekt „Lekcja biblioteczna z bazą SIGŻ”. Jego celem jest zaprezentowanie uczniom rolniczych szkół średnich sposobu korzystania z zasobów elektronicznych CBR.
W 2023 roku biblioteka przy użyciu dwóch nowo zakupionych specjalistycznych skanerów rozpoczęła ponowną digitalizację swojego najcenniejszego księgozbioru, by w ramach biblioteki cyfrowej Polona udostępniać go jak najszerszemu gronu odbiorców. W formie zdigitalizowanej dostępne są poprzez stronę https://polona.pl/. Najstarszą pozycją w tym zbiorze jest Seminarivm sive plantarium earum arborum, quae post ortos conseri solent z 1537 roku – traktat o uprawie drzew owocowych. Inny wartościowy starodruk to Piotra Crescentyna O pomnożeniu y rozkrzewieniu wszelakich pożytkow ksiąg dwoienaście… z 1571 roku – to pierwsze polskie wydanie traktatu z 1373 r. o agronomii, zawierające ciekawe ilustracje z wizerunkami roślin i zwierząt. Cenny jest również tom zatytułowany Zielnik herbarzem z języka łacińskiego zowią, to iest opisanie własne imion, kształtu, przyrodzenia, skutkow y mocy ziół wszelakich… z 1613 roku – pierwsze polskie bogato ilustrowane dzieło, poświęcone roślinom użytkowym; księga zawiera 765 opisów roślin zamieszczonych na 1584 stronach.
Obecnie w Polonie dostępne są wszystkie starodruki z kolekcji CBR NIKiDW oraz część poloników XIX wiecznych. Sukcesywnie zbiór ten jest powiększany o kolejne pozycje.
Historia (1816-1914)
Historia księgozbioru Centralnej Biblioteki Rolniczej sięga roku 1816 i związana jest z powstaniem w Marymoncie pod Warszawą Instytutu Agronomicznego, pierwszej polskiej uczelni rolniczej. Potrzeba gromadzenia fachowego księgozbioru dla kadry naukowej i studentów była koniecznością, jednak brak odpowiedniej literatury i ograniczenia finansowe sprawiły, że początki biblioteki były bardzo skromne (w 1826 roku zbiory liczyły zaledwie 150 tytułów). Powstanie listopadowe na kilka lat zahamowało działalność uczelni. Przerwało nie tylko zajęcia dydaktyczne, przyniosło również ogromne zniszczenia instytuckiego majątku.
Wybór w 1833 roku na stanowisko dyrektora Michała Oczapowskiego, prekursora nowoczesnego rolnictwa, wybitnego wykładowcy i znawcy europejskiego szkolnictwa rolniczego, rozpoczął w dziejach instytutu marymonckiego i biblioteki okres rozwoju. Oczapowski zreorganizował częściowo uczelnię, wprowadzając m.in. bezpłatne nauczanie. Biblioteka po raz pierwszy otrzymała budżet na zakup fachowych publikacji, niezbędnych dla wykładowców i studentów. Zmiany dotyczące funkcjonowania instytutu w tym czasie dotyczyły również jego nazwy. Od 1836 roku uczelnia funkcjonowała jako Instytut Gospodarstwa Wiejskiego w Marymoncie. Michał Oczapowski pełnił funkcję dyrektora do 1853 roku. Odchodząc na emeryturę, pozostawił placówkę na bardzo dobrym poziomie, a bibliotekę z fachowym księgozbiorem liczącym ok. 3800 woluminów.
W 1862 roku w wyniku reformy szkolnictwa wyższego Instytut został przeniesiony do Puław (ówcześnie Nowej Aleksandrii), już jako Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny. Działająca nadal przy instytucie biblioteka oprócz dotychczasowych zbiorów marymonckich wzbogaciła się o księgozbiory likwidowanych w wyniku reformy placówek: m.in. Gimnazjum Realnego w Warszawie czy Wyższej Szkoły Technicznej w Łodzi. W ten sposób liczący ok. 7 tysięcy woluminów księgozbiór, zawierający publikacje z dziedziny rolnictwa i nauk matematyczno-przyrodniczych głównie w języku polskim, niemieckim, rosyjskim i francuskim stał się zalążkiem zbiorów obecnej biblioteki w Puławach.
Działanie nowo powstałej uczelni zahamował wybuch powstania styczniowego. Do walki stanęli wszyscy puławscy studenci, nauczanie zostało zawieszone. Jednak instytut funkcjonował nadal, prowadząc działalność badawczą. Szczęśliwie wydarzenia te nie miały negatywnego wpływu na losy biblioteki, w dalszym ciągu gromadzono i udostępniano zbiory dla potrzeb prowadzonych tu prac badawczych.
W 1869 roku ukazem carskim wznowiono działalność dydaktyczną puławskiej placówki, poprzez powołanie rosyjskiego rolniczego Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa. Ważną rolę w strukturze uczelni pełnić miała biblioteka. Niestety, brak fachowej kadry zarządzającej i pomocniczej odbijał się ujemnie na wykorzystywaniu w pełni zbiorów. Czasy nasilonej rusyfikacji wpływały także na charakter gromadzonych przez bibliotekę publikacji – były to pozycje głównie w języku rosyjskim.
Lata 1892–1893 to czas reorganizacji instytutu i początek korzystnych zmian dla biblioteki. Po raz pierwszy utworzono stanowisko bibliotekarza sprawującego jednocześnie funkcję kierownika oraz zatrudniono pięć osób personelu pomocniczego. Podniesiono także nakłady na zakup książek i prenumeratę czasopism. Założono inwentarze księgozbioru, przeprowadzono skontrum, wprowadzono służące do dziś kartkowe katalogi: alfabetyczny i dziedzinowy. Rozwój biblioteki w latach 1893–1914 to głównie zasługa jej pierwszego kierownika, słynnego geologa Nikołaja Iosifoviča Krištafoviča. Postać to nietuzinkowa i arcyciekawa. Rosjanin, wielce zasłużony dla polskiej geologii (wyniki jego badań dotyczących głównie Lubelszczyzny, cytowane są do dziś). To także twórca i redaktor cieszącego się międzynarodową sławą „Rocznika Geologii i Mineralogii Rosji” wydawanego w latach 1896–1917. Jego prywatna biblioteka złożona głównie z publikacji o tematyce geologicznej została włączona w okresie międzywojennym do zbiorów obecnej CBR i do dzisiaj cieszy czytelników swym bogactwem.
Prężny rozwój biblioteki przerwał w 1914 wybuch I wojny światowej. Rosyjska kadra uczelni w pośpiechu ewakuowała się do Charkowa. Księgozbiór w większości szczęśliwie pozostał w Puławach. Wywieziono jedynie inwentarze, których brak w późniejszym czasie utrudniał porządkowanie księgozbioru.
W strukturach PINGW
Wiosną 1916 roku za zgodą austriackich władz okupacyjnych przystąpiono do porządkowania instytutu i biblioteki. Niestety skala chaosu (ogromne sterty książek pomieszanych z meblami i różnym sprzętem) przy ograniczonych zasobach kadrowych i finansowych mocno hamowały tempo prac. Niemniej w 1917 roku uruchomiono ponownie instytut jako Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. PINGW nie kontynuował jednak działalności dydaktycznej poprzedniczki. Stał się placówką naukowo-badawczą z własną biblioteką naukową. Pierwsze lata funkcjonowania biblioteki w nowych realiach to czas niezwykle trudny, głównie ze względu na braki finansowe i kadrowe. Pewna poprawa nastąpiła na początku lat 30., wraz z przyznaniem bibliotece funduszu na zatrudnienie dodatkowego personelu, jednak niebawem dotacje cofnięto.
Punktem zwrotnym dla rozwoju biblioteki stało się zatrudnienie w 1937 roku na stanowisku kierownika doświadczonego bibliotekarza Zygmunta Nowakowskiego. Człowieka o ogromnej wiedzy fachowej i humanistycznej, świetnego organizatora. Swoją wizję biblioteki realizował od chwili powołania do przejścia na emeryturę w 1971 roku. Dzięki jego staraniom już w roku 1938 dwukrotnie zwiększono budżet, zatrudniono kilkoro pracowników, przystąpiono do remontu pomieszczeń biblioteki, zakupiono nowy sprzęt, sukcesywnie zwiększano ilość nabytków, księgozbiór poszerzono o publikacje historyczne, założono nowe, kontynuowane do dzisiaj inwentarze.
Po wybuchu II wojny światowej biblioteka, tak jak i cały instytut została przejęta przez niemieckie władze okupacyjne. Nazwa PINGW została zmieniona na Rolniczy Zakład Badawczy Generalnego Gubernatorstwa w Puławach. Biblioteka funkcjonowała bez większych przeszkód, zmienił się jedynie profil gromadzonych zbiorów, nabywano literaturę jedynie w języku niemieckim. Niemiecka dyrekcja od 1940 roku podjęła wstępne prace nad rozbudową Rolniczego Zakładu Badawczego jako instytucji pracującej na potrzeby podbitych ziem wschodnich. W tych planach była ujęta reorganizacja biblioteki, poprzez połączenie jej z biblioteką SGGW. Powstałaby jedna, centralna biblioteka rolnicza w Generalnym Gubernatorstwie, największa tego typu placówka w Europie. Plany te zniweczyła zmieniająca się w 1943 roku sytuacja na froncie wschodnim.
Na początku 1942 roku, w celu zapewnienia zabezpieczenia i konserwacji zbiorów, staraniem kierownika Z. Nowakowskiego w bibliotece zorganizowano introligatornię. Wyposażono ją w maszyny znanej introligatorskiej firmy Krauze. Zarówno introligatornia, jak i maszyny działają do dzisiaj, służąc książkom i kolejnemu pokoleniu bibliotecznych introligatorów.
Przełom 1943/1944 roku przyniósł wielkie zmiany dla instytutu i biblioteki. Wobec cofającego się frontu wschodniego w gmachu pałacu zorganizowano niemiecki szpital wojskowy. Biblioteka w ciągu kilku dni została przeniesiona do Pałacu Marynki w Puławach (tylko zbiory skatalogowane, pozostałe wywieziono do innego gmachu na terenie miasta).
Wiosną 1944 roku zbliżająca się ofensywa wojsk radzieckich wymusiła ewakuację instytutu i biblioteki do Skierniewic. Wyjechała część personelu, wywieziono cenne pomoce naukowe, najnowszy księgozbiór w języku niemieckim oraz czasopisma od 1901 r. (ok. 10 000 wol.). Tam na stacji pociąg ze zbiorami został zbombardowany. Część zbiorów uległa zniszczeniu, a reszta została wywieziona do Niemiec. Po wojnie do Puław wróciła już niewielka część ocalałego księgozbioru. Los nie oszczędził też książek pozostawionych w budynku na terenie Puław. W dużej części zostały one rozgrabione w czasie działań wojennych w 1944 r.
Po zakończeniu wojny bibliotekarze, w miarę swoich możliwości, starali się ocalić majątek biblioteki i odzyskać jak najwięcej zbiorów. Niezwłocznie rozpoczęto poszukiwania księgozbioru wywiezionego do Niemiec. Już w listopadzie 1945 roku ówczesny kierownik biblioteki Z. Nowakowski wystąpił do Biura Rewindykacji i Odszkodowań Wojennych Ministerstwa Przemysłu w Warszawie z prośbą o rewindykowanie zbiorów bibliotecznych. Niestety mimo ogromnego zaangażowania wielu osób i odnalezienia w Niemczech zagrabionych zbiorów nie udało się ich odzyskać.
Pierwsze lata po wojnie to także czas poświęcony na odremontowanie pomieszczeń biblioteki, zdewastowanych przez szpital wojskowy i działania wojenne 1944 roku, przeniesienie zbiorów z Pałacu Marynki, uprządkowanie i uzupełnianie zniszczonych katalogów. Normalną pracę biblioteka rozpoczęła dopiero w 1947 roku.
Centralna Biblioteka Rolnicza (1955–2019)
W połowie 1950 r. Państwowy Naukowy Instytut Gospodarstwa Wiejskiego został rozwiązany, a w jego miejsce powołano Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa. Bibliotekę formalnie włączono do utworzonego wówczas w Warszawie Centralnego Instytutu Rolniczego, nie zmieniając przy tym jej siedziby w Puławach. W wyniku kolejnych zmian w 1955 roku zlikwidowano CIR i powołano Centralną Bibliotekę Rolniczą w Warszawie z Oddziałami w Puławach i Bydgoszczy.
Powstanie CBR było realizacją planu powołania biblioteki rolniczej o centralnym charakterze, służącej szerokiemu kręgowi odbiorców. Poza gromadzeniem piśmiennictwa rolniczego, prowadzić miała działalność informacyjno-bibliograficzną, dokumentacyjną, wydawniczą oraz być koordynatorem prenumerat zagranicznych czasopism fachowych dla bibliotek naukowych resortu rolnictwa.
Pierwszy dyrektor CBR Tadeusz Żeligowski, kierujący placówką przez 19 lat, położył nieocenione zasługi w rozwoju nowej placówki. Pod jego kierownictwem rozpoczął się okres ogromnego tempa gromadzenia zbiorów, rozpoczęto wymianę z krajami Europy i Ameryki, a od 1964 r. CBR stała się biblioteką depozytową publikacji Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO). Jego udział w wielu zagranicznych zjazdach i kongresach naukowych dotyczących informacji naukowej w rolnictwie oraz osobiste kontakty na tym polu przyczyniły się do promowania CBR na forum międzynarodowym. Dzieło zapoczątkowane przez Tadeusza Żeligowskiego z powodzeniem było kontynuowane przez kolejnych dyrektorów CBR.
Oddziały Centralnej Biblioteki Rolniczej w Puławach i Bydgoszczy poza głównym zadaniem gromadzenia zbiorów o tematyce rolniczej rozszerzały ten zakres o zbiory na potrzeby instytucji naukowych działających w obu miastach i regionach.
Oddział CBR w Bydgoszczy został rozwiązany w 2004 r. Jego księgozbiór liczący ok. 60 tys. woluminów przekazany został częściowo Akademii Bydgoskiej, a pozostałą część włączono do zbiorów CBR Warszawa i Puławy.
Oddział CBR w Puławach, wyodrębniony z dawnego PINGW, kontynuował tradycje swoich poprzedniczek. Oprócz literatury rolniczej gromadził publikacje dotyczące regionu, Puław i rodu Czartoryskich. Obecnie jest to pokaźny zbiór zawierający wiele cennych pozycji, np. Poczet pamiątek zachowanych w Domu Gotyckim w Puławach czy Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów Izabeli Czartoryskiej.
W 1998 roku część najcenniejszych zbiorów Centralnej Biblioteki Rolniczej weszła w skład Narodowego Zasobu Bibliotecznego. Do kolekcji należą: 833 starodruki i ok. 8200 woluminów poloników XIX wiecznych. W 2004 roku rozpoczęto digitalizację zbiorów CBR. W pierwszej kolejności cyfrową wersję zyskały właśnie starodruki. Zbiór ten dostępny był on-line pod nazwą Rolnicza Biblioteka Cyfrowa na stronie domowej CBR oraz poprzez Federację Bibliotek Cyfrowych.
Od 2016 roku organ nadzorujący (Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi) rozpoczął działania mające na celu zmianę charakteru CBR. W wyniku tego w październiku 2019 roku CBR została włączona w struktury nowo powstałego Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi w Warszawie. Biblioteka w Warszawie przestała istnieć, a cały księgozbiór, z wyjątkiem niewielkiego zbioru dotyczącego kultury wsi, został przewieziony do Puław. Obecnie pełna nazwa biblioteki, chociaż długa, łączy w sobie przeszłość i teraźniejszość instytucji i brzmi: Centralna Biblioteka Rolnicza im. Michała Oczapowskiego Oddział Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi w Puławach (CBR NIKiDW).
Podsumowanie
Jubileusz 70-lecia Centralnej Biblioteki Rolniczej obchodzony w 2025 r. to okazja do przypomnienia i podkreślenia jej pięknej i bogatej historii, która właściwie rozpoczęła się wiele lat wcześniej jeszcze w XIX wieku, w trudnych czasach zaborów. To historia funkcjonowania w pierwszych latach niepodległości i w czasach II wojny światowej. Wydarzenia te wpłynęły na charakter i kształt obecnego księgozbioru. Ale biblioteka to nie tylko książki, to przede wszystkim jej pracownicy, zarówno ci znani i zasłużeni, jak i szeregowi, nierzadko bez jakiegokolwiek przygotowania fachowego, za to z ogromnym sercem i zaangażowaniem. Ich ofiarna, często bardzo słabo płatna lub charytatywna praca pozwoliły na zachowanie i rozbudowanie tego jakże bogatego i cennego księgozbioru, służącego czytelnikom do dzisiaj.
Bo jak mawiał nasz patron Michał Oczapowski: „…Ze wszystkich pomocy w naukach bez wątpienia najpotrzebniejsze są książki..”
Tekst: Elżbieta Kuriata
Bibliografia:
- Bort, Organizacja i działalność Centralnej Biblioteki Rolniczej Oddział w Puławach 1816-1976, Poznań 1977, praca magisterska ze zbiorów CBR NIKiDW.
- Pamiętnik Puławski. Zeszyt Jubileuszowy 1862–1962. Puławy 1965.
- Kamiński, Historia miejsca: dzieje posesji przy ul. Krakowskie Przedmieście 66 na przestrzeni wieków, Centralna Biblioteka Rolnicza, Warszawa 2010.
- Bartuzi, Księgozbiór puławskiej naukowej biblioteki rolniczej w czasie zrywów narodowych i wojen, w: Księgozbiory, biblioteki, wydawnictwa i twórcy podczas konfliktów zbrojnych i politycznych, pod red. M. Chrząstowskiej i A. Łuczak, Poznań 2021, s. 115–124.
- Dokumenty ze zbiorów CBR NIKiDW.
