W zbiorach biblioteki znajdują się dwie cenne kolekcje: stare druki (828 woluminów z XVI–XVIII wieku) i polonica XIX-wieczne (około 8200 woluminów), które tworzą Narodowy Zasób Biblioteczny. W tym miejscu chcemy Państwu prezentować najciekawsze i najcenniejsze kolekcje, które biblioteka posiada w swych zbiorach. Zapraszamy również do odwiedzenia Biblioteki NIKIDW Oddział w Puławach, gdzie czytelnicy mają możliwość bezpośrednio zapoznać się z wybranymi tytułami.
***
Perzyna, Ludwik
„Lekarz dla włoscian czyli Rada dla pospolstwa w chorobach i dolegliwościach … każdemu … do wiadomości potrzebna”
Kalisz, 1793
Historia medycyny sięga Mezopotamii, starożytnego Egiptu, Rzymu i Grecji. Za jej prekursora uważa się Hipokratesa, który twierdził, że w „praktyce lekarskiej należy hołdować dwóm zasadom: pomagać lub przynajmniej nie szkodzić„. Początkowo leczeniem ludzi zajmowali się szamani i kapłani. Minęło wiele lat nim pojawił się zawód lekarza.
W zasobach Biblioteki Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi można znaleźć wiele ciekawych publikacji poświęconych medycynie, jednak na szczególną uwagę zasługuje jedno z najcenniejszych dzieł – pochodząca z 1793 roku praca „Lekarz dla włoscian czyli Rada dla pospolstwa: w chorobach i dolegliwościach … każdemu … do wiadomości potrzebna przez b. Ludwika Perzyne … w narodowym języku napisana …. W Kaliszu”.
W XVIII wieku, wśród ludności wiejskiej zamieszkującej teren Polski nad medycyną królował zabobon i ludowy obrządek. Leczenie mogło mieć rozmaite skutki, choć niestety najczęściej jedynie pogarszało stan zdrowia pacjenta.
Jednym z naukowców, którzy postawili sobie za cel poprawę poziomu wiedzy medycznej ludu był Ludwik Perzyna, polski lekarz, zakonnik zgromadzenia bonifratrów, prekursor nowoczesnych metod diagnostyki i terapii, niestrudzony krzewiciel zasad higieny, profilaktyki i lecznictwa. Był obdarzony niezwykłym talentem literackim i językowym. Posługiwał się poprawną i bogatą polszczyzną, zaproponował również wiele polskich odpowiedników wyrażeń łacińskich i przez wielu był uważany za współtwórcę polskiej terminologii medycznej. Jego dorobek literacki to w większości książki z zakresu medycyny oraz w mniejszym stopniu religii.
Jako źródło wiedzy służyła mu z jednej strony długa praktyka lekarska, a z drugiej wnikliwa analiza dzieł innych medyków, zarówno krajowych jaki i zagranicznych. Jednym z nich był szwajcarski lekarz Samuel Auguste André David Tissot, który zainspirował Ludwika Perzynę do pracy nad popularyzacją wiedzy medycznej wśród niskich warstw społeczeństwa. Efektem tych działań było wydanie pracy „Lekarz dla włościan, czyli Rada dla pospolstwa …”. Książka miała na celu poprawę ogólnego stanu zdrowia i walkę ze złymi praktykami medycznymi stosowanymi na wsiach.
We wstępie autor zwrócił się do kanonika metropolitalnego Jana Szeynerta pisząc: „Dzieło ninieysze dla Włościan Narodu naszego, na wzór już dawniey, Rady dla Pospołstwa Szwaycarskiego, przez P. Tyssota wydaney, teraz przezemnie napisane, nikomu właściwiey ofiarowane być nie sądzę, jak TOBIE JAŚNIE WIELMOŻNY PANIE, który stałeś się wsparciem Włościan i ratunkiem Rolników, tey to Klasy pracowników, w całym ludzkim narodzie naypotrzebnieyszey„.
W treści lekarz podkreślał potrzebę zachowania umiaru w jedzeniu i piciu, polecał zdrowy ruch i higienę. Kładł też duży nacisk na zaprzestanie paramedycznych praktyk stosowanych powszechnie wśród chłopów, twierdząc, że zawód lekarza czy aptekarza powinni wykonywać jedynie ludzie stosownie wykształceni. Promował też sposób myślenia „bez wyobrażeń”, oparty na faktach i badaniach, zamiast wierzeniach i przekazach ludowych. W przypadku braku lekarza w okolicy, proponował zakup jego dzieła przez lokalną parafię. Dzięki temu potrafiący czytać ksiądz mógł przekazać potrzebującym wiernym zawartą w niej wiedzę.
Pierwszy rozdział „Lekarza dla włościan…” poświęcony jest zwalczaniu kołtuna. Autor zalecał w tym wypadku częstsze kąpiele, nawet raz w tygodniu oraz systematyczne czesanie włosów. Swoje rady opierał na obserwacji wśród bogatszych Moskali i Żydów, którzy kąpali się co piątek, kołtuny występowały najrzadziej.
Ludwik Perzyna promował również humanitarne, zgodne z etyką chrześcijańską, leczenie chorych psychicznie (stworzył nawet odrębną klasyfikację tych chorób, w których znajdziemy na przykład „smutnodur” jako określenie melancholii), a także edukację wszystkich warstw społecznych.
Książka „Lekarz dla włościan” uznawana za najlepsze dzieło medyczne Ludwika Perzyny liczy 391 stron i zawiera 17-stronicowy dodatek „O lubieżnej chorobie”, czyli o chorobach wenerycznych. W 29 rozdziałach części pierwszej i 5 rozdziałach części drugiej zawarta jest obszerna wiedza dotycząca praktycznie wszystkich dziedzin medycyny.
W części pierwszej zebrano rozdziały m.in. o kołtunie, o gorączkach, z podrozdziałem o zimnicy, o żółtaczce, o puchlinie, o biegunce lekkiej i krwawej, o macicy, o zatrzymanym miesięcznym czyszczeniu, o węźle i raku, o świerzbie, o ukąszeniu przez psa wściekłego, o bólach głowy, o dusznościach i dychawicy, o pijaństwie czy o kąpaniu się i innych dolegliwościach.
W części drugiej poświęconej zabiegom chirurgicznym znalazły się rozdziały: o zaognieniach, o ranach, o połamaniu kości, o wybiciu ze stawu kości, o plastrach i maściach.
W osobnym rozdziale „O wadzie zdawania się” autor scharakteryzował zaburzenia psychiczne. Opisał ich objawy, przebieg i sposoby leczenia. Składa się on z pięciu podrozdziałów (odcinków): „O durnowatości i obłąkaniu się myśli”, „O smutnodurze”, „O szaleństwie”, „O opętaniu”, „O czarnoksięstwie, czarnodziejstwie, o czarach, uczynkach, urokach, zażegnywaniu”.
Kompendium lekarskie, jakim jest „Lekarz dla włościan…” z powodzeniem może służyć jako źródło na temat ogólnej wiedzy medycznej z końca XVIII wieku. Książka napisana przez Polaka i po polsku jest niewątpliwie cennym podręcznikiem do nauki medycyny. Wiedzę medyczną Ludwik Perzyna podsumowuje mówiąc, że organizm jest jak struna, którą z położenia równowagi wyprowadza choroba. Organizm tak jak struna szarpiąc się i wydalając różne trucizny stara się wrócić do zdrowia. „Kurujący lekarz stosując różne lekarstwa stara się pomóc, ale często sam nie wie, co się do ozdrowienia pacjenta przyczyniło. Sama natura bardzo często swym działaniem pomaga„.
Oprac. Bogusław Wiśniewski
Red. Joanna Radziewicz
Fot. polona.pl – domena publiczna
